शिवाजी महाराजा उपरांत ताचो व्हडलो चलो संभाजी आनी संभाजीउपरांत राजाराम हे महाराष्ट्राचे राजा जाले. पूण हांच्या तेंपार मराठी राज्याचेर साबार संकश्टां आयलीं. 1681 त औरंगजेब व्हड सैन्य घेवन दक्षिणेक आयलो. ताणें संभाजी आनी राजाराम हांकां नाकापुरो करून सोडलें. 1687त संभाजीराजाक मोगलांनी धरलो आनी तुळजापूरालागीं वढू हांगा 1689 त जिवानिशी मारलो. संभाजीराजाफाटल्यान ताचो सवतिभाव राजाराम मराठयांचे गादयेर आयलो. उपरांत संभाजीराजाची राणी येसुबाई, राजाराम महाराजाची राणी ताराबाई, शाहूराजा आनी तांचे वारस हांचेमदीं गादयेच्या हक्कावयल्यान वाद निर्माण जावन मराठेशाहींत यादवी युध्द सुरू जालें. मजगती संताजी घोरपडे, धनाजी जाधव, रामचंद्रपंत अमात्य, शंकराजी नारायण सचिव आनी हेर मराठी सरदारांनी दक्षिणेंत सैनिकी मोहिम्यो काडून मोगल सैन्याचो पराभव केलो.
1770 उपरांत भारतांतली मुसलमानांची सत्ता नश्ट जाली. पूण ह्या वेळार भारतांत ब्रिटिशांच्या रुपांत एक नवी राजसत्ता वाडूंक लागिल्ली आनी नेमक्या ह्याच वेळार महादजी, हरिपंत फडके, नाना फडणीस ह्या खांप्या सरदारांक मरण आयलें. मराठी राज्याक परतून एकदां वेर गेली. हाका लागून शिस्तवद्द ब्रिटिशांमुखार फुटीर मराठी सत्ता तिगूंक शकलीना आनी 1818 त पेशवाईच्या मराठेशाहीचो अस्त जालो.
राजकीय स्थिती :
राज्यकारभार रितसर चलचो म्हूण शिवाजी महाराजान अष्टप्रधान मंडळाची स्थापणूक केल्ली. शिवाजीन निर्माण केल्ली अश्टप्रधान परंपरा सादारणपणान शाहू राजाच्या मरणामेरेन तिगून उरली. शिवाजी-संभाजी हांच्या तेंपार राजा आनी अश्टप्रधान हीं राज्याचीं मुखेल आंगां आशिल्लीं. राज्य एकसत्तात्मक आसून अश्टप्रधान हे सल्लो दिवपी आनी जापसालदारकेन काम करपी लोक आशिल्ले. राजाराम-शाहू हांच्या तेंपार सरंजामी सरदारांकडे आपापल्या प्रांतांतली दिवाणी, मुलकी आनी लश्करी वेवस्था आसताली. सरदारांच्या सैन्याची गणती करप आनी सैन्याच्या खर्चाचो हिशेब दवरप हें काम पेशव्यांनी नेमिल्ले फडणीस करताले. शाहुमहाराजान आपल्या राज्याचीं म्हत्वाचीं सुत्रां पेशव्यांच्या हातांत दिल्लीं. हाका लागून शाहू उपरांत भोसले घराण्याची सत्ता पेशव्यांकडे गेली आनी फुडें पेशवे दुर्बल जाल्याउपरांत तीच सत्ता नाना फडणीस आनी महादजी शिंदे हांचेकडे गेली. तेचपरेन अश्टप्रधान पदां वचून बाळाजी विश्र्वनाथ हाच्या वेळासावन संघपद्दत वाडत गेली आनी स्वराज्याचें साम्राज्य जालें. सुरवेचे चार पेशवे बळिश्ट आनी शिटूक आशिल्ल्यान मराठी सत्ता केंद्रीत जाल्ली. पूण उपरांत ब्रिटिशांनी मराठयांभितर फूट घालून तांची सत्ता निर्बळ केली आनी उपरांत नश्ट केली.
मराठी सत्तेखाला प्रदेशाची शासनवेवस्था राज्यकर्त्यांप्रमाण बदलत गेली. पूण शिवाजी महाराजान घालून दिल्ले प्रशासन वेवस्थेची मूळ शासनवेवस्था तशीच उरली. मराठयांचे राज्यवेवस्थेंत मुलकी आनी सैनिकी अशे दोन मुखेल विभाग आशिल्ले. तांचे राजसत्तेचे राजसत्ता, देशकसत्ता, धर्मसत्त् आनी वेपार हे चार घटक आशिल्ले. अश्टप्रधान मंडळांत मुखेल प्रधान, अमात्य, सचिव, मंत्री, सेनापती, पंडितराव, न्यायाधिश आनी सुमंत हांचो आस्पाव आशिल्लो.
राज्याची प्रशासकीय वेवस्था बरे तरेन जावची म्हूण शिवाजीन आपल्या स्वराज्याचे तीन स्वतंत्र वांटे केले आनी ते तीन मंत्र्यांचे देखरेखीखाला दवरले. पेशव्यांच्या काळांत मराठी राज्याचो विस्तार जायत गेलो तशे राज्याचे विभागूय वाडत गेले. ह्या विभागांचेर सादारणपणान मंत्र्यांचें नियंत्रण उरतालें. पूण राज्ययंत्रणा सरसुभेदारांच्या शेकातळा आसताली. ह्या सरसुभेदारांक पालव दिवपाक मुजुमदार, चिटणीस, दफतरदार, फडणीस, सबनीस, पोतनीस आनी हेर कारकून आसताले. ह्या सगळ्यांची नेमणूक मुखेल केंद्रांतल्यान जाताली. दर एका प्रांतांतल्या लोकांची जापसालदारकी त्या प्रांतांतल्या सुभेदाराची आसताली. ह्या विभागांची फुडें प्रांतांत विभागणी जाली आनी प्रांतांचे उपरांत परगणे, महाल आनी तर्फा अशे वांटे जाले. दोन वा तीन महालांचो एक सुभा जातालो. खेडयांतले पाटील-कुलकर्णी वा सुभ्याचे देशमुख-देशपांडे हांचेकडे कर वसुली आनी हिशेब आसतालो. सुभ्याची देखरेख करपाखातीर सुभेदार आनी महालाची देखरेख करपाखातीर महालकरी आसताले.
सैन्य हो राज्याचो एक म्हत्वाचो घटक आसून राज्यवेवस्थेंतल्या लश्करी विभागांत पायदळ, घोडदळ, किल्ल्यांची देखरेख, तोफखानो आनी आरमार हांचो आस्पाव आशिल्लो. पेशव्यांच्या काळांत मराठी लश्करांत हुजुरात आनी पथके अशे दोन विभाग आशिल्ले. हुजुरात म्हळ्यार सरकारी फौज. हे फौजेंत धा हजार मेरेन घोडेस्वार आसताले. तांचीं पथकां बावन्न आसून दर एक पथकाचेर वेगवेगळे सरदार आसताले. हे सहळे फौजेक पागो म्हण्टाले. पागेंत फडणीस, पोतनीस आनी पथकाक बक्षी आसताले. दुसरो प्रकार सरंजामी फौजेचो. तातूंत स्वताची घोडी घेवन चाकरी करणाऱ्यांची संख्या व्हड आशिल्ली. तांकां शिलेदार आनी तांच्या पंगडाक पथक म्हण्टाले. अशा शिलेदारांच्या पंगडाचे सरदार ते पथके वा पथकी. सरकारी घोडो आनी हत्यारां घेवन झुजपी ते बारगीर.
मराठयांची न्यायवेवस्था हिंदू परंपरेचेर आदारिल्ली आसून कानुजाबत्यांत न्यायाचें काम न्ययाधीश ह्या प्रधानाकडे आसतालें. केन्नाकेन्नाय महाराज स्वता न्याय दितालो. पेशवाईंतलो रामशास्त्री प्रभुणे हो न्यायाधीश प्रसिध्द आसा. ताचे उपरांत अय्याशास्त्री हो न्यायाधिशाचें काम पळेतालो. हे न्यायाधीश धर्मशास्त्राच्या आदारान न्याय करताले आनी ‘मिताक्षरा’, ‘व्यवहारमयूख’ ह्या ग्रंथांक अणसरून खटले चलयताले. तशेंच कांय वेळां पंचांच्या आदारानूय न्याय दिवप जातालें.
