भावसिंह ह्या राजांच्या गुणांचें वर्णन केलां. ह्या ग्रंथाचो रचनाकाळ सु. 1663 इतलो मानतात. ताणें बरयल्लो सगळ्यांत म्हत्वाचो ग्रंथ ‘रसराज’ हो आसा. ह्या ग्रंथांत शृंगाररस आनी नायक-नायिकाभेद हांचें वर्णन आसा. बिहारीच्या सतसईभशेन रीतिकाळांतल्या ग्रंथांभितर मतिरामाचो ‘रसराज’ हो म्हत्वाचो ग्रंथ आसा. खंयच्याच आश्रयदात्याचो आदार घेना आसातना बरयल्लो हो ताचो स्वतंत्र ग्रंथ. ह्या ग्रंथाचो रचनाकाळ 1633-43 आसुंये अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. ह्या ग्रंथांतले नायक-नायिका चतुर, विदग्ध, सुसंस्कृत आनी भावनाशील आसात. तातूंत ताची प्रतिभा, कल्पकता, अलंकारकौशल्य, छंदावयलें प्रभुत्व हांचो प्रत्यय येता. बिहारी-सतसईचे उर्बेन ताणें मतिराम सतसई ही काव्यकृती 1683 वर्साच्या अदमासाक बरयली. भोगनाथ राजाचे आज्ञेवयल्यान ताणें सतसईचें सकंलन केलें. सतसईची भास रसाळ आनी गोड अशी ब्रज आसा. तातूंत मुखेलपणान शृंगार आनी नीती हे विशय आसात. प्रेम, नायिकाभेद, रूपसौंदर्य, विरह हांचेर लालित्यपूर्ण आनी कल्पकतापूर्ण अर्श दोहे तातूंत आसात.
मतिरामाचे हे चारूय ग्रंथ म्हत्वाचे आसले तरी, ‘रसराज’ आनी ‘ललितलाम’ ह्या ताच्या ग्रंथांक खूब नामना मेळ्ळी. रीतिकाळांतल्या कवींभितर एक श्रेश्ठ कवी म्हूण मतिरामाक म्हत्वाची सुवात आसा.
ह्या महाकवी मतिरामा बगर ‘वृतकौमुदी’ची रचणूक करपी आनीक एक मतिराम कवी आसा अशें भगीरथ मित्र हाणें म्हळां. ह्या मतिरामाच्या बापायचें नांव विश्र्वनाथ आसून तो वत्सगोत्रीय त्रिपाठी ब्राह्मण आशिल्लो. तिकवाँपुरालागसार फतेहपुर जिल्ह्यांतल्या बनपुर ह्या गांवांत तो रावतालो. ताचे ‘अलंकार पंचाशिका’ , ‘साहित्यसार’ , ‘लक्ष्मण-शृंगार’ आनी ‘छंदसार’ वा ‘वृत्तकौमुदी’ हे ग्रंथ आसात. वृत्तकौमुदीचो रचनाकाळ सु. 1701 हो मानतात. - कों. वि. सं. मं.
मत्स्य अवतार :
विष्णुच्या धा अवतारांतलो पयलो अवतार. हाची वैदिक कथा शतपथ ब्राह्मणांत दिल्या (1.8,1,1) ती अशी – एकदां मनू न्हंयेचे देगेर अवनेजन (प्रक्षालन) करता आसतना, ताच्या हातांत एक ल्हान नुस्तें आयलें. ताणें मनूक म्हळें – तूं म्हाका पोस. हांव तुजें कल्याण करतलो. कांय वर्सानी संवसार बुडटी येवपाची आसा. तातूंतल्या हांव तुका वाटायतां. तेखातीर तूं एक व्हडें तयार कर. तातूंत सगळ्या अन्नधान्यांचीं बियां दवरून म्हजें ध्यान करीत राव आनी बुडटेवेळार व्हडयांत चडून बस. मागीर मनून नुस्त्याक पयलीं बुडकुल्यांत सोडलें. थंय ते वाडटकच तातूंत जायना जालें, तेन्ना ताणें तें तळ्यांत सोडलें. तळेंय ताका उणें पडूंक लागलें. तेन्ना मनून ताका दर्यांत सोडलें. थंय ताणें विशाल रूप धारण केलें.
उपरांत नुस्त्याचे सांगणेप्रमाण मनून सगळ्या अन्नधान्यांचें बीं व्हडयांत सुरक्षित दवरलें. थारायल्ले प्रमाण बुडटी आयली. त्यावेळार नुस्तें मनूच्या व्हडयाकडेन आयलें. मनून तें व्हडें पास घालून नुस्त्याक बांदलें. नुस्त्यान तें उत्तरगिरीचेर व्हेलें आनी थंय एका रुखाक बांदून दवरलें. उदक जशें जशें देवंक लागलें तशें तशें व्हडें सकयल देवंक लागलें. संवसार बुडटे उपरांत मनून परत यज्ञ केलो आनी सुरक्षित दवरिल्ल्या बियांपसून सगळे पदार्थ उत्पन्न केले. हीच कथा मत्स्यपुराणांत आनीकय विस्तारान आयल्या.
भागवताच्या आठव्या स्कंधांतल्या चोविसाव्या अध्यायांतूय मत्स्यावताराची कथा सांगल्या. ती मत्स्य पुराणांतले कथेपरस मात्शी वेगळी आसा. शतपथ ब्राह्मण आनी तैतिरीय संहिता ह्या पुर्विल्ल्या ग्रंथांत प्रजापतीन सृश्टीची उदरगत आनी सुखशांती हांचे खातीर वेगवेगळ्या वेळार मत्स्य, कुर्म आनी वराह हे अवतार घेतले, अशें सांगलां. मत्स्य अवताराचे तिथीविशीं वेगवेगळ्या पुराणांत वेगवेगळीं मतां दिसून येतात. मत्स्य पुताणांत चैत्र शु. तृतीया आनी वराह पुराणांत आषाढ शृ. एकादस ह्या दिसा मत्स्यावतार जालो अशें सांगलां. विष्णुचो महिमा वर्णन करपी विष्णु पुराणांत (इ.स. चवथें शतमान) मत्स्यावताराची कथा येवंक ना. उपरांतच्या काळांत वासुदेव, विष्णु वा नारायण ह्या देवांच्या भक्तांनी मूळ प्रजापतीचे हे अवतार आपल्या देवाचे अशें थारायलें. मत्स्यावतारांत देवान हयग्रीवापसून वेदांची राखण आनी बुडटे वेळार विश्र्वबीजाची राखण अशीं दोन कर्तुपां केलीं. स्कंद पुराणांत हयग्रीवाचे सुवातेर शंखासुराचें नांव आसा.
मत्स्यावताराची प्रतिमा दोन तरांनी केल्ली दिसून येता. एक प्रतिमा फकत नुस्त्याच्या रुपाची आसात. तर दुसरी सकयलो भाग प्राणीरुपांत आनी वयलो भाग मनशाच्या रुपांत अशी आसता. मनीस रुपांत चार हात आनी तातूंत विष्णुचीं आयुधां आसातात. - कों. वि. सं. मं.
मत्स्य पुराण :
अठरा महापुराणांतलें एक पुराण. मत्स्य, नारद, विष्णु भागवत ह्या पुराणांनी हेर पुराणांच्यो यादयो आनी श्लोकांची संख्या दिल्या, तातूंत मत्स्य पुराणाचो सोळावो क्रम लागता. ह्या पुराणाची श्लोकसंख्या चवदा-पंदरा हजार आसा. भगवान विष्णुन वैवस्वत मनूक नुस्त्याच्या रुपान दर्शन दिलें आनी हें पुराण सांगलें, ही कथा पयल्या अध्यायांत दिल्या ती अशी आसा-
एकदां मनू आपल्या आश्रमांत पितरांचें तर्पण करतना, एक इल्लेंशें नुस्तें ताच्या हातांत आयलें. मनूक ताची काकळूट आयली. ताणें त्या नुस्त्याक आपल्या कमंडलूंत दवरलें. थंय तें नुस्तें एके रातीभितर सोळा आंगळां वाडलें आनी ताणें आपली राखण करपाक राजाक सांगलें.
