भारतांत आर्य येवचे आदीं मणिपुरांत एक स्वतंत्र आनी प्रगत राज्य नंदतालें अशें सांगतात. पूण इ. स. नाच्या आठव्या शतमानामेरेन हांगाची कांयच म्हायती मेळना. इ.स. नाच्या आठव्या ते सतराव्या शतमानामेरेन मणिपुरांत 36 राजे जावन गेले अशें म्हण्टात. पूण ह्या काळांत भोंवतणच्या नाग आनी हेर टोळयांनी घुरयो घाल्यो आनी थंयची आर्य संस्कृती नश्ट जाली. 13व्या शतमानांत एका चिनी सेनादलान ह्या वाठाराचेर घुरी घाली. पूण तातूंत ताचो पराभव जावन तांकां सगळ्यांक अटक जाली. ताच्याकडल्यानूच रस्मी उत्पादन आनी वस्त्रां विणपाची तशेंच विटांनी घरां बांदपाची कला हांगाच्या लोकांक कळ्ळी.
मणिपुरच्या राजकीय इतिहासांत पानहिबा ह्या राजाची कारकीर्द (इ. स. 1714 ते 1749) म्हत्वाची थारता. नाग कुळांतल्या राजघराण्यांत ताचो जल्म जालो. गरिबांक तो पावतालो ताच्या मरणा उपरांत ताच्या पुतांमदीं भाव-बंदकी जाली. ताणें आपल्या सुमार चाळीस वर्सांचे कारकिर्दींत मणिपुराचे उदरगतीखातीर जायते यत्न केले. देखून ताका ‘गरिबनिवाज’ म्हणून वळखताले.
कांय काळ गेल्या उपरांत परती राजकीय अस्थिरताय निर्माण जावन, तेन्नाच राजघराण्यांतल्या एका वारसान ब्रह्यदेशांतल्या सैन्याचो आदार घेतलो. जेन्ना ब्रह्यी सैन्यान मणिपुराचेर ताबो घेतलो, तेन्ना इंग्रज आनी ताचे मदीं झूज जालें. 14 फेब्रुवारी 1826 दिसा दोगांयमदीं कबलात जाली. उपरांतच्या काळांत राजघराण्यांतल्या मनशांमदीं सत्तेखातीर सर्त निर्माण जाली. ताचो फायदो घेवन इंग्रजांनी मणिपूर आपल्या ताब्यांत घेतलें. (1891). तेन्ना युवराजपदाचेर आशिल्लो टिकेन्द्रजित (चंद्रकीर्तीचो चलो) आनी सेनापती खंगाल हांकां 13 ऑगस्ट 1891 दिसा इंफाळाच्या पोलो मैदानाचेर फांशी दिले. कुलचंद ह्या निमण्या राजाक हद्दपार केलो.
भारत स्वतंत्र जाल्या उपरांत 15 ऑक्टोबर 1949 दिसा विलीनीकरणाची कबलात जावन केंद्र सरकारान थंयचें प्रशासन आपल्या हातांत घेतलें. 1950-51त हांगा सल्लागार शासन सुरू जालें. 1957 त ही शासनवेवस्था बदलून थंय 30 निर्वाचित आनी दोन नियुक्त अशा 32 वांगडयांची प्रादेशिक परिशद (Territorial Council) काम पळोंवक लागली. फुडें 1963 त हांगा विधानंसभा स्थापन केली. तातूंत 30 निर्वाचित आनी 3 नियुक्त अशे 33 वांगडी आशिल्ले. राज्यांतली अस्थिर राजकीय वेवस्था मतींत घेवन 16 ऑक्टोबर 1969 दिसा थंय राश्ट्रपती ताजवट लागू केली. फुडें 19 डिसेंबर 1969 पसून मुखेल आयुक्ताबदला लेफ्ट. गव्हर्नर हाची, हांगाचो मुखेल प्रशासक म्हणू नेमणूक जावंक लागली. 21 जानेवारी 1972 त मणिपुराक राज्याचो दर्जो मेळ्ळो.
सद्या मणिपुरांत फकत विधानसभा आसून तिचे 60 वांगडी आसतात. तातूंतले 19 वांगडी हे कांय जमातीच्या राखीव मतदार संघांतल्यान वेंचिल्ले आसतात. देशाचे संसदेंत ह्या राज्यांतल्यान लोकसभेखातीर दोन आनी राज्यसभेखातीर एक वांगडी वेंचून काडटात. फेब्रुवारी 1981 त राज्यांत राश्ट्रपती राजवट लागू केल्ली.
अर्थीक स्थिती :
शेती आनी रानांतलें उत्पादन हीं राज्याच्या उत्पन्नाचीं मुखेल साधनां. शेतकाम हो थंयच्या लोकांचो मुखेल धंदो. राज्याच्या वट्ट क्षेत्रफळांतलें 2,10,000 हेक्टर क्षेत्र शेतीखाल आसून, राज्याच्या एकूण उत्पादनांत चड उत्पादन शेती आनी पशूपालन हांचेपसून मेळटा. मणिपुर देगणांतली माती तांबडी आनी गाळची आशिल्ल्यान थंय भाताचें पीक बरें येता. वट्ट कृषीउत्पादनांत 80% उत्पादन तांदळांचें आसा. तेभायर सासवां, ऊंस, वेगवेगळीं कड्ड्णां, तंबाखू, खसखस, पालेभाज्यो, गंव आदींचींय पिकां घेतात. तशेंच संत्रां, लिंबू, अनस, केळीं, पणस, सफरचंद हांचेंय उत्पादन घेतात. राज्यांतल्या अन्नधान्य उत्पादनांत वाड करपाक 105 ल्हान जलसिंचन येवजणो हातांत घेतल्यात. दोंगरी वाठारांतल्यो भटक्यो जमाती सोपान आनी झूम पद्दतीन शेती करतात.
