उदकांत सहज विरगळटा. मडवखार घोळयल्लें उदक अल्कलायन (क्षारीय) आसता.
मडवळखाराचो उपेग कवंची तयार करपाखातीर सोडियम डायड्रोक्सायड तयार करपाक, धुवपाचो पावडर तयार करपाक (Detergent-वस्त्रधुलाई) तशेंच कापडयाचे, कागदाचे निर्मितीखातीर आनी उदक नितळ करपाक वापरतात.
- सदानंद गो. फडते
मणिपुरी नाच :
एक अभिजात भारतीय नाचाचो प्रकार. हो नाच मुखेल करून मणिपूर राज्यांतलो आसुन, ताच्या भुगोलीक स्थितीचो परिणाम मणिपुरी नाचाचेर स्पश्टपणान दिसून येता. मणिपूर वाठारांत प्रचलित आशिल्ल्या वेगवेगळ्या थळाव्या लोकांनाचांचो आस्पाव ह्या प्रकारांत जाता. नाचप्याच्या आंगिक हालचालींवयल्यान रुखाच्या धोलपाचो आनी ताच्या हस्तसंचालनांतल्यान मंद वाऱ्याचे गतीन जावपी खांदयांच्या चलनवलनाचो भास तयार जाता. मृदंगाच्या बोलांतल्यान कुपांचो गडगडाटावरी आवाज दिसून येता. धर्मीक भावनेचे बसकेचेर आदारीत आशिल्लो मणिपुरी नाच अजूनय ताचें ईश्र्वरभक्तीचें स्वरूप तिगोवन आसा. हे नाचाचे कलेक भल्तीचें साधन मानून हांगाच्या परंपरीक समाजांत तिची पोसवण केल्या. त्रिपुरा, आसाम, बंगाल ह्या वाठारांतूय मणिपुरी नाच रूढ आसा. रवींद्रनाथ टागोराच्या शांतीनिकेतन संस्थेच्या अभ्यासक्रमांत ह्या नाचाचो आस्पाव केलो.
मणिपुरी नाच हो खूब पुर्विल्लो मानतात. ताच्या ह्या पुर्विल्ल्यापणाविशीं खूब आख्यायिका प्रचलित आसात. एक आख्यायिका अशी. राधाकृष्णाच्या रासलीला नाचावयल्यान शंकर पार्वतीक तशे तरेची नाच करपाची स्फूर्त जाली आनी तेखातीर शंकरान सृश्टीन नटिल्ली ओडलायणी अशी दोंगरांतल्या देगणाची सुवात सोदून काडली. पूण तो वाठार पुराय उदकाचो आशिल्ल्यान उदक व्हांवन वचपाखातीर शंकरान त्रिशूळाचो प्रहार करून दोंगर फोडून भूंयमार्ग मेकळो केलो. हें सोबीत थळ म्हळ्यार मणिपूर आनी हो शंकर-पार्वतीचो रासलीला नाच फुडें मनशांनी आपणायलो. तेंच लाय-हरोबा (देवांक होरावपाखातीर केल्लें स्तवन) मणिपुरी लोकनृत्य आसा अशी ही आख्यायिका सांगतात.
आंगिक अभिनय हें मणिपुरी नाचाचें खशेलपण आसा. ‘चाली’ आनी ‘भंगी’ ही फक्त मणिपुरी नाचाची परिभाशाच न्हय, तर त्या नाचाचो आत्मो जाणून घेवपाची नर्तकांकडली गुरूकिल्ली आसा अशें म्हण्टात. चाली ही मणिपुरी नाचांतली सामकी परंपरीक नृत्यरचना आसा. ही तांडव आनी लास्य ह्या दोनूय प्रकारांनी करतात. हातूंतल्यान मणिपुरी नाचाचो आत्मो प्रगट जाता. नाचांतलें ‘लास्य’ म्हळ्यार नाजूक बरें नर्तन आनी ‘तांडव’ म्हळ्यार नेटान केल्लो नाच; ही दोनूय आंगां
मणिपुरी शैलींत स्पश्टपणान दिसून येतात आनी एकामेकांकडे सुसंवाद सादतलीं, अशे तरेनच सादर करतात.
मणिपुरी नाचांत लास्याचे ‘सिमितांगम्’ आनी ‘स्फुरितांगम्’ अशे दोन प्रकार आसात. सिमितांगम् ह्या प्रकारांतल्यो हालचाली काव्यात्मक आसून लय विलंबित आसता. ‘स्फुरितांगम्’ प्रकारांतली लय द्रुत आसता. तांडवाचे परत ‘गुठनम्’, ‘चलनम्’ आनी ‘प्रसारणम्’ अशे तीन प्रकार आसात.
सादारणपणान 4 ते 68 मात्रांमेरेन मणिपुरी ताल तयार केल्ले आसात. मात्रांच्या शक्य आशिल्ल्या सगळ्या अदलाबदलांनी निर्माण जावपी लयींचे प्रकार आस्पाविल्ल्या कालबंधाक ‘प्रस्तार’ अशें म्हण्टात. अलंकार ‘पुंग लोल’ ह्या प्रस्ताराचेर बसयल्ल्या नाचाक ‘नृत्यालंकार’ अशें म्हण्टात आनी ते ताच्या तालांच्या नांवांनी वळखतात. देखीक-4 मात्रांचो ‘तंचपवर’ तेचप्रमाण ताच्या प्रस्ताराचेर आदारीत नाचाक ‘तंचप् परेगं’ म्हण्टात. कांय परंपरिक आनी लोकप्रिय नृत्यालंकार अशे- तालप्रबंध, तालीना, स्वरमाला, चतुरंग, कीर्तिप्रबंध.
वसंतरास :
हो चैत्र पुनवेक करतात. कृष्ण, राधा आनी तिच्यो इश्टीणी होलिकोत्सव मनोवपाखातीर एकठांय जमतात. कृष्ण चंद्रबलीकडे नाच करून पुराय लक्ष तिचेर केंद्रित करता. राधा अस्वस्थ जावन अपमानाचे जाणविकायेन कृष्णाच्या प्रेमाचें प्रतीक आशिल्ली निळी ओडणी पयस करून रासमंडल सोडटा. ती निळी ओडणी सांपडतकच कृष्णाक राधेच्या रागाची जाणविकाय जाता आनी तो चंद्रबलीक सोडून राधेकडे वता. जेन्ना कृष्णाक राधा मेळटा, तेन्ना ती ताची भेट न्हयकारता. कृष्ण हुशारकायेन तिची माफी मागून तिका जिकून घेता. सगळे जाण स्वर्गीय आनंदांत नाच करतात. निमाणें कृष्णाचे विनंतीवयल्यान राधा आनी हेर गोपी मात्शयो नाखुशीनूच आपापल्या घरा परततात.
कुंजरास :
हो प्रकार आश्र्विन अश्टमीक करतात. अभिसार आनी रास सोंपतकच कृष्ण आनी राधा आपापल्या आवडत्या इश्ट- इश्टीणींसयत कुंजांत परततात.
नित्यरास : ही उपरांतची अवस्था आसून हातूंत फकत अभिसार आनी रास हांचोच आस्पाव आसा. ही रास खंयच्याय प्रसंगार करतात.
‘गोविद संगीत लीलाविकास.’ ह्या मणिपुरीच्या मुखेल आधारग्रंथांत नाट्याचें रूपक आनी रासक अशे दोन भाग सांगल्यात. रूपक म्हळयार पुर्विल्लें नाटय आनी रासक म्हळयार नृत्यनाटय. ह्या ग्रंथांत उल्लेख केल्ले मुखेल रासक म्हळ्यार महारासक, मंजुरासक, नित्यरासक, निर्वेशरासक आनी गोपरासक. तांकां आतां अनुक्रमान महारास, वसंतरास, नित्यरास, कुंजरास आनी गोष्ठ ह्या नांवांनी वळखतात. तालरासक हो समूहनाच वर्तुळांत ताळयो वाजोवन करतात. दंडरासक हो समूहनाच वर्तुळांतूच पूण बडयो वाजोवन करतात. मंडलरासक ह्या समूहनाचाचे दोन प्रकार आसात : हल्लीसक आनी रास.
वसंतरास :
हो चैत्र पुनवेक करतात. कृष्ण, राधा आनी तिच्यो इश्टीणी होलिकोत्सव मनोवपाखातीर एकठांय जमतात. कृष्ण चंद्रबलीकडे नाच करून पुराय लक्ष तिचेर केंद्रित करता. राधा अस्वस्थ जावन अपमानाचे जाणविकायेन कृष्णाच्या प्रेमाचें प्रतीक आशिल्ली निळी ओडणी पयस करून रासमंडल सोडटा. ती निळी ओडणी सांपडतकच कृष्णाक राधेच्या रागाची जाणविकाय जाता आनी तो चंद्रबलीक सोडून राधेकडे वता. जेन्ना कृष्णाक राधा मेळटा, तेन्ना ती ताची भेट न्हयकारता. कृष्ण हुशारकायेन तिची माफी मागून तिका जिकून घेता. सगळे जाण स्वर्गीय आनंदांत नाच करतात. निमाणें कृष्णाचे विनंतीवयल्यान राधा आनी हेर गोपी मात्शयो नाखुशीनूच आपापल्या घरा परततात.
कुंजरास :
हो प्रकार आश्र्विन अश्टमीक करतात. अभिसार आनी रास सोंपतकच कृष्ण आनी राधा आपापल्या आवडत्या इश्ट- इश्टीणींसयत कुंजांत परततात.
नित्यरास : ही उपरांतची अवस्था आसून हातूंत फकत अभिसार आनी रास हांचोच आस्पाव आसा. ही रास खंयच्याय प्रसंगार करतात.
