आनी रस हांचेर भर दिलां. कविंनी दोहा छंदांत लक्षण दिलां आनी उपरांत दोहा, सवैया वा कवित हातूंत ताचें उदाहरण वर्णिलां. ह्या लेखकांक ‘आचार्य कवी’ अशें म्हणटात. तशेंच ह्या युगाचें लोकप्रिय नांव ‘रितीकाल’ अशें आसा.
आचार्य कविंभितर पयलें आनी मुखेल नांव केशवदास हाचें येता. ताका ह्या काळाचो प्रवर्तकूय मानतात. तो संस्कृताचो प्रकांड पंडित आशिल्लो. पिळगेन पिलगी राजगुरुच्या पदाचेर ताचो वारसो चलत आयिल्लो. अलंकार विशयावयलो ‘कविप्रिया’ रसविशयावयलो ‘रसिकप्रिया’ आनी विंगड विंगड छंदांतल्यो ताच्यो रचना ‘रामचंद्रिका’ ह्या ग्रंथात आसात. मुल्यांकनाचे नदरेन सूरदास आनी तुलसीदास हांचे उपरांत केशवदासाचें नांव येता.
केशवदासा उपरांत भिखारीदास ह्या आचार्यान खूब कीर्त जोडली. ताच्यो ‘काव्यनिर्णय’ आनी ‘रससारांश’ ह्यो रचना प्रसिध्द आसात. हिंदी ब्रज भाशेचो हो सगळ्यांत विचारशील आचार्य आसिल्लो. ह्या दोनूय आचार्यां वांगडा गेर कांय नामनेच्या आचार्य कवींचोय उल्लेक करप गरजेचें. तांचीं नांवा अशी- चिंतामणी त्रिपाठी ‘कविकल्पतारु’ जयवंतसिंह. ‘भाषाभूशण’, मतिराम- ‘ललित ललाम’ आनी ‘रसराज’, भूषण- ‘शिव-राजाभूषण’, कुलपतिमीत्र ‘रसरहस्य’, देव. ‘भावविलास’ आनी ‘काव्यरसायन’, सोमनाथ- ‘रसपीयूषनिधी’, दुलह- ‘कविकुलकंठभरण’, पद्माकर भठ्ठ- ‘पद्माभरण’ आनी ‘जगद्विनोद’. प्रतापसाही- ‘व्यंगार्थ कौमुदी’ आनी ‘काव्यविलास’, रसीक गोविंद- ‘रसिक गोविंदानंदघन’
प्रेमप्रधान काव्या बरोवपी कवींचेर संप्रदायाचें वा हेर कसलेंच बंधन नाशिल्लें. ह्या कवींच्या पंगडांत बिहारी हो मुकेल कवी आशिल्लो. ताका औरंगझेबाचो सेनापती मिर्झा राजा जयसिंह हाचो स्थायी आलाशिरो आनी जीवीतभर असामान्य भोवमान फावो जालो. बिहारी हो त्या युगाचो सगळ्यांत उच्च दर्ज्याची मानतात. काव्यकलेच्या नदरेन ब्रज भाशेची हेर खंयचेय रचनेची बिहारी सतसई कडेन तुळा करप शक्य ना अशें कांय अभ्यासकांचे मत आसा.
मुक्तक प्रकारची रचना करपी कविंभितर बिहारी उपरांत ‘घनानंद’ हाचें नांव येता. ताचे कवितेचो काल बिहारीपरस एका शेंकड्या उपरांतचो. ताणें वैयक्तीक वेदनेचेर खूब काव्य बरयलें. कांय काळा उपरांत वृंदावनाक वचून ताणें दिक्षा घेतली आनी भक्ती काव्य बरोवपाक सुरवात केली. ‘सुजान सागर’ ही ताची नामनेची रचना. प्रेमकवींची संख्या खूब व्हड आसा. एक कवी धर्मांतर करुन मुसल्मान जालो आनी ‘आलम’ नांवान कविता करुंक लागलो. तशेंच ताज, नांवाची एक मुसल्मान बायल श्रीकृष्णाच्या रुपाचेर भाळून हिंदू जावपाक तयार आशिल्ली. वेनी, मंडन, ग्वाल, बोधा, ठाकूर हेर कांय नामनेचे प्रेमकवी.
शिखांचो धावो आनी निमाणो गुरु गोविंदसिंंह हाणें शस्त्र आनी शास्त्र ह्या दोनांयच्या आदारान राश्ट्राक नवी उर्बा दीली. ताच्या रचनांक ‘दसमग्रंथ’ म्हणटात. हातूंत एक ल्हानशी पंजाबी रचना आसा, एक औरंगजेबाक बरयल्लें पत्र फार्शी भाशेंत आसा. आनी उरिल्लो पुराय ग्रंथ ब्रज भाशेंत आसा. हातूंतले ‘चंडीचरित्र’, ‘रावअवतार’, आनी कृष्णअवतार हे खूब प्रसिध्द आसात. ‘विचीत्र नाटक’ हे तांचे आत्मचरित्र.
महाराश्ट्रांत छत्रपती शिवाजीच्या आलाशिऱ्यान भूषण कवीन ‘शिवराजभूषणाची’ रचना करुन काव्य शास्त्रीय वातावरणाक राश्ट्रीय रुप मेळोवन दिलें. बुंदेलखंडाचो लालकवी हाणें आपल्या ‘छत्रप्रकाश’ ह्या ग्रंथान राश्ट्रीय जागृती केली. ह्या ग्रंथात इतिहासीक सामुग्रीय भरपूर मेळटा. राजस्थानाच्या जौधराजन 'हमीर रासौची' चरना केल्या. मथुरेच्या सूदन कवीन 'सूजानचरित्र' ग्रंथात भारतपूराचो जाटवीर सूरजमाल वा सुजनसिंह हाच्या पराक्रमाचे वर्णन केलां. पतियाळांतलो चंद्रशेखर वाजपेयी हाचें वीरकाव्य 'हम्मीर हठ' खूब प्रसीध्द आसा. 'महाभारता'चो ब्रज अणकारुय ह्याच युगांत जाला.
वृंद कवींचे 'वृंदसतसई' वैताल हाचें 'विक्रमसतसई' गिरीधर कविराज हाचें 'कुंडलिया', सम्मन हाचे 'दोहे', दानदयाल गिरी हाचें 'अन्योक्ती कल्पद्रुम' ह्या कव्यांनी नीतीकाव्याची परंपरा समृध्द केली. रहीमाचे पयलीं लेगीत ब्रज भाशेंत ही परंपरा चालू आशिल्ली.
रेवाचो राज विश्र्वनाथसिंह हाणें कबीराच्या 'बीजका'ची टिका रामाक सगूण मानून केली. आनी ब्रज भाशेंत सगळ्यांत पयलें 'आनंद रघुनंदन' नाटक बरयलें.किशनगढाचे राजा नागरीदास हाणें विरक्त जावन कृष्णभकिती आनी ब्रजविलास नांवाचे कथाकाव्य बरयलें. आनी 'प्रबोध चंद्रोदय' नाटकाचो अणकार केलो. मधुसुदन दासान 'रामाश्र्वेधम' नांवाच्या कथाकाव्यांत तुलसीदासाचे शैलीचें अनुकरण केला.
ब्रज गद्याचे दर्शन सांप्रदायीक प्रसंगांतल्यान वा कथावार्तातल्यान घडट. चड करुन आधुनीक युगाचे पयली गड्य बरोवपाची चाल नाशिल्ली. गोस्वामी विठ्ठलदास हाणें 'शृंगार रसमांडन' नांवाचो संप्रदायीक ग्रंथ ब्रज भाशेंत बरयलां. 'चौरासी वैष्णव की वार्ता' आनी 'दो सौ बावन वैष्णव की वार्ता' हातूंतल्यान ब्रज भाशेचे गदज्य कळटा.
उत्तर मध्ययुगांत, काव्यशास्त्रीय ग्रंथांनी गद्याच्यो ओळी समन्वयाखातीर म्हणून वापराक लागले. अठराशें आनी एकुणीसशें शेंकड्याच्या संवत्सरात टिकेच्या निमतान गद्याचो चड उपेग जावंक लागलो. पूण तो लेगीत संस्कृत टिकांपुरतोच, स्वतंत्र न्हय.
आर्विल्लो काळः ह्या काळाचो आरंभ इस्ट इंडिया कंपनीच्या आलाशिऱ्यान फोर्ट विल्यम कॉलेज, क्रिस्तांव मिशन-यांचो धर्मप्रचार आनी खबरापत्रां सुरु जावन जालो. ल्हव ल्हव साहित्याचें क्षेत्र
