बडू चंडीदास हाचो श्रीकृष्णकीर्तन आनी भवानंद कवीचो 'हरिवंश' हे दोन ग्रंथ कृष्ण-क्रिडेचेर आसात. चंडीदास-बडू हो बासली वा बाशुली देवतेच्या मंदिरांतलो पुजारी आशिल्लो. बाराव्या शेंकड्याचे सुरवेक जयदेवान बरयल्ल्या 'गीतगोविंद' ह्या संस्कृत काव्याचो प्रभाव 'श्रीकृष्णकीर्तन' ह्या काव्याचेर जाणवता. बंगाली गीतकवींभितर चंडीदासाक मानाची सुवात आसा. ह्या काळांत चंडीदास सोडून ज्ञानदास, गोवींदास, बलरामदास, नरोत्तमदास अशे बरेच कवी बंगालांत निर्माण जाले. तांचे रचनेक पदावलीसाहित्य अशें म्हणटात. ह्या काळांतली हीमोलादीक साहित्य-निर्मीति. मनोहरदास हाणें संकलीत केल्लो 'पदसमुद्र', राधामोहन ठाकुर हाचो 'पदामृतसमुद्र', वैष्णवदासाचो 'पदकल्पतरू' हे बंगाली साहित्यातले नामनेचे पदावली संग्रह आसात. ह्या वाडमया वांगडा मंगलकाव्यां ह्या काळांत निर्माण जालीं. धर्ममंगल, चंडीमंगल, मनसामंगल अशीं तांचीं नांवां आसात. माणिक गांगुली आनी खेलाराम हांचीं धर्ममंगलां आनी माधवाचार्य तशेंच मुकुंदराम चक्रवर्ती हांचीं चंडीमंगलां चड प्रसिद्द आसात.
पंदराव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत चैतन्य महाप्रभूचो अविर्भाव जालो आनी बंगालचें साहित्य, संस्कृती धरून पुराय बंगाली लोकांचे जिणेकूच उर्बा मेळ्ळी. चैतन्याचें अवतारकार्य बंगालच्या इतिहासाक नवें मोडण दिवन गेलें. ताणें कृष्णभक्तेखाला बंगालांतले जनतेक एकैठांय हाडली. त्या काळांतले कवी आनी विचारवंत हांचेर चैतन्याच्या चारित्र्याचो आनी ताचे किर्तन भक्तीचो बरोच प्रभाव पडलो. चैतन्यप्रभूक साक्षात कृष्ण मानून ताच्या भक्तांनी ताचीं चरित्रां बरयलीं. वृंदावनदासान चैतन्यभागवत, लोचनदास आनी जयानंद हांणी चैतन्यमंगल आनी कृष्णदासान चैतन्यचरितामृत बरयलें. गोविंददासान चैतन्यप्रभूचेर कडछे बरयले. बंगालींतल्यो चडश्यो चैतन्य-चरित्रगाथा ह्यो सोळाव्या शेंकड्यांचे मदीं आनी अखेरेक रचल्यात. भक्तिरत्नाकर, अव्दैतप्रकाश, प्रेमविलास हीं चैतन्यभक्तांच्यो जीवनलीला गावपी काव्यां प्रसिद्दआसात. गीतिकवींतले चडश कवी चैतन्याचे भक्त आशिल्ले.
सोळाव्या, सतराव्या आनी अठराव्या शेंकड्यांत कांय वैष्णव कवींनी ब्रजबुलींतूय पदां रचलीं. तांच्यांतले गोविंददास कवीराज आनी गोविंददास चक्रवती हे श्रेश्ठ कवी मानतात. उपरांत वृदावनांत सनातन गोस्वामी आनी रूप गोस्वामी हांणी चैतन्याच्या आदेशाप्रमाण वैष्णव साधना आनी शास्त्राचेर भासाभास करपाखातीर एका केंद्राची स्थापणूक केली. सोळाव्या शेंकड्याच्या मध्यासावन श्रीमदभागवत, महाभारत, रामायण तशेंच हेर वैष्णवं पुराण ग्रंथांचें वाचन-पठण तेच भाशेन बंगाली भाशेंत अणकारप जालें. त्या काळांतल्या ह्या उपक्रमाक अणकारसाहित्य म्हणून वळखतात.
बंगालांतलें सगळें वैष्णव भावकाव्य बंगाली भाशेंत बरयल्लें ना. त्या काव्याचो मूळ गाभो ब्रजबुली भाशेंत रचिल्लो आसा. बंगाली आनी ब्रजबुली भाशांतलीं सगळीं वैष्णव भावकाव्यां हीं गीत ह्या प्रकारांत येतात. ह्या गिताच्या धृपदांतल्यो ओळी मातशो ल्हान आसतात. निमाणच्या कडव्यांत कवीचें नांव येता. हीं गितां जे खाशेले पद्दतीन म्हणटात, ते पद्दतीक कीर्तन अशें नांव आसा. नरोत्तमदास हाणें ही पद्दत चड विकसीत केली. राधा-कृष्ण आनी चैतन्य-नित्यानंद हांच्या मुर्तींची प्रतिश्ठापना करपाच्या निमतान एक व्हड उत्सव करून थंय नव्या कीर्तनाचें प्रात्यक्षिक करून दाखयलें. वैष्णवामच्या इतिहासांत हो प्रसंग खेतरी उत्सव ह्या नांवान प्रसिद्ध आसा.
सतराव्या शेंकड्यापयलीं, खंयच्याच बंगाली मुसलमानान साहित्यनिर्मिती केल्ल्याचें उदाहरण मेळना. पूण बंगाली हिंदू आनी मुसलमान हांचेमदीं भाशा वेव्हाराविशीं कसलोच भेदाभेद नाशिल्लो. दोनूय समाज बंगाली भाशाच वापरताले. दौलत काजी हो बंगालचो पयलो मुसलमान कवी. सतराव्या शेंकड्याचे सुरवेक, राज्य करपी श्रीसुधयम राजाचो सरदार आश्रफ खान हाचो तो आश्रित आशिल्लो.ताचेच सुचवणेवयल्यान दौलत काजीन राजस्थानी भाशेंतली लोर-चंद्राणी ही गाथा आपल्या काव्याखातीर वेंचली. सती मायना नांवानूय हें काव्य वळखतात. पूण हें काव्य पुराय करचे पयलींच दौलताक मरण आयिल्ल्यान, सय्यद आलाओल हाणें तें पुराय केलें. आलाओल हाणें आनिकूय फार्सी आनी हिंदू रचनांचेर आदारीत अशीं बंगाली काव्यां बरयल्यांत. तातूंतलीं मलिक मुहणमद जायसी हाणें बरयल्ल्या पद्मावत हे अवधी भाशेंतल्या काव्याचो ताणें पद्मावती ह्या नांवान अणकार केला. ताणें केल्ल्या सैफुल-मुलुक-वादिउज्जमाल ह्या फार्सी काव्याच्या अणकाराकूय खूब नामना मेळ्ळी. दारा शिंकदरनामा, इस्कंदरनामा, हफ्त पैकर हीं ताचीं हेर बंगाली काव्यां. फार्सी भाशेंतल्यान बंगाली भाशेंत अणकार करपी आलाओल हो पयलोच, बंगाली कवी. ताका संस्कृत, बंगाली, अवधी आनी फार्सी भाशांचें गिन्यान आशिल्लें.
चित्तगाँगच्या सय्यद सुलतानान इ. स. 1654 वर्सा रसुलविजय हें काव्य बरयलें. हाका नबीवंश अशेंय नांव आसा. तातूंत मुसलमान साक्षात्कारी मनशांवांगडा कांय हिंदू देवांचो आनी अवतारांचो आस्पाव केला. ताणें योगाचेरूय एक निबंद बरयला. तशेंच, कांय वैष्णव गितांय रचल्यांत. बंगाली मुसलमानांचें महाभारत म्हळ्यार तांची जंगनामा (झुजाकथा) काव्यांत आसात. बंगाली भाशेंतलो सगळ्यांत पोरणो जंगनामा म्हळ्यार चित्तगाँगच्या महंमद खानान बरयल्लें मक्तुल-होसेन (हुसेनाचें मरण) हें काव्य, चित्तगाँगांतलेच जंगनामा बरोवपी नसरूंल्ला खान आनी मन्सुर हे आनीक दोन नामनेचे कवी.
