बंगाली साहित्य
ख,ग,ञ,त,थ,न,म,य,र आनी व हीं बंगाली अक्षरां आसात. ते लिपीक प्राक् बंगाली म्हणटात. बंगाली लिपींतल्या ए, ऋ, र ह्या अक्षरांचें दक्षिणात्य लिपीकडेन सारकेंपण आसा. तशेंच ख, ग, श हीं अक्षरां दक्षिणात्य तमीळ लिपींत दिसतात. अठराव्या शेंकड्यांत अस्तंती संस्कृतीच्या संपर्काक लागून आनी मुद्रण कलेक लागून अक्षरांच्या मोडणांत फरक पडलो. बंगाली लिपीपासुनूच मैथिली लिपीची उत्पत्ती जाली. - कों. वि. सं. मं.
बंगाली साहित्य : लौकिक वा अपभ्रंश अवहट्ट हे बोली भाशेंतल्यान बंगाली भाशेचो उगम जाल्लो आशिल्ल्यान हे भाशेच्या विकासाचे दोन पांवडे दिसतात. तांकां प्राचीन बंगाली आनी माध्यकालीन बंगाली अशें म्हणू येता. सादारपणान प्राचीन बंगालीचो काळ इ. स. 950 ते इ. स. 1350 ह्या काळां. हाचे उपरंत इ. स 1350 सावन इ. स. 1800 मेरेन मध्ययुगीन बंगालीचो काळ मानतात. 1800 सावन 1941 वा 1947 मेरेन बंगालीचें ‘नवयुग’ आनि उपरांचो आयजमेरेनचो काळ हो आर्विल्लो काळ असो वळखूं येता.
मध्यकालीन बंगालीचे दोन मुखेल वांटे दिसतात. एक आदि-मध्यकालीन बंगाली आनी दुसरो अंत्य-मध्यकालीन बंगाली. आदिमध्यकालीन बंगालीचो काळ इ. स. 1350 ते 1500 आनी अंत्य-मध्यकालीन बंगालीचो काळ इ. स. 1500 ते 1800 असो आसा. मध्यकालीन बंगालीच्या पुराय काळांत ‘ब्रजबुली’ ही खाशेली काव्यमय आनी सूत्रमय भाशा, चड करून वैष्णव भावकवींच्या काव्यांत दिश्टी पडटा. वृंदावन-वासियांची ही भास बंगाली लेखकांनीच चड प्रमाणांत वापरली. आसामांतल्या वैष्णव कवींनी आनी ओरिसांतल्या कांय भक्तगणांनीय ब्रजबुली भाशेंत बरयलें. परंपरीक अवहट्ट काव्य हें हे भाशेचो मुलाधार. हे भाशेचो वापर सगळ्यांत पयलीं करपी उमापति आनी विद्दापति ह्या पोरण्या मैथिली कवींनी हे भाशेची बसका घट केली. प्रदेशीक बोलीभाशेचोय तिचेर प्रभाव पडलो.
मध्यकालीन बंगाली भास ही अस्तंत बंगालचे देशी बोलीभाशेचेर आदारिल्लीच साहित्यीक उपभास. आसुंये अशें दिसता पूण देशाच्या विंगड विंगड प्रदेशांतल्या पोरण्या लेखकांनि आपापल्या प्रदेशांतलीं उतरां आनी वाक्प्रचारूय तातूंत खूब वापरल्यात. देखीक, चैतन्याचे कांय मुखेल अनुयायी सिल्हेट आनी चित्तगॉग ह्या वाठारांतल्यान आयिल्ले, देखून तांच्या लिखाणांतले भाशेंत त्या प्रदेशांतले बोलीभाशेतलीं उतरां भरसल्यांत. तशेंच, संस्कृत उतरांची भर पडतूच आशिल्ली.
प्राचीन युग : प्राचीन काळाच्या उपलब्ध बंगाली साहित्यांत बौद्ध सिद्धांच्या चर्यागीति ह्या पदांक चड म्हत्व आसा. चर्यागीति हीं पदां आठ वा चड ओलींचीं आनी रहस्यमय अशीं आसतात. 1916 वर्सा महामहोपाध्याय हरप्रसाद शास्त्री हाणें नेपाळ दरबारच्या पोथीखान्यांत मेळिल्ल्या कांय हातबरपांवयल्यान ह्या पदांचो सोद लायलो. ह्या चर्यागीतिचे कवी महायान बौध्दांच्या तांत्रिक आनी योगीक संप्रदायांतले सिध्दांचार्य आशिल्ले. ह्या गितांचीभास संकेतीक आसा. तिका संध्या भाशा म्हणटात. ह्या गितांचो वाच्यार्थ आनी व्यंग्यार्थ वेगवेगळो आसता. ह्या गितांचे कवी इकराव्या ते तेराव्या शेंकड्यांतले आसात. तांच्यांतलो सगळ्यांत पोरणो कवी म्हळ्यार लोई हो इकराव्या शेंकड्यांतलो आसुंये. कान्हा, भुसुकू, शांती, ढेंढण, सराह, दारिक, महिंडा ह्या त्या काळांतल्या कवींच्यो रचना उपलब्ध आसात.
जयदेव हो कची बाराव्या शेंकड्याचे निमाणें जावन गेलो. ताणें गीतगोविंद हें सयमक संस्कृत काव्य बरयलां. संस्कृतांत यमकां मेळनात. ताचेवयल्यान गीतेगोविंद हें काव्य मुळांत प्राचीन बंगालींत आसून उपरांत ताका संस्कृत रूप दिलें आसुंये अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. तशें आसल्यार जयदेव हो बंगालीचो प्राचीन कवी थारता. नाथ, मनसा, चंडी आनी धर्म हे संप्रदाय बंगालांतले लोकसंप्रदाय. ह्या संप्रदायाच्या कवींनी आपापल्या उपास्य दैवतांचेर कथा-काव्यात्मक रचणूको केल्ल्यान धर्मसंप्रदायान शून्यपुराण नांवाचें एक संप्रदायीक पुराणूय निर्माण केलां. मयनामतीर गान, गोरक्षविजय, भरथरी गोपीचंद हीं प्राचीन बंगालीतलीं कांय ग्रामगितां. ह्या गितांवांगडाच ह्या काळांत कांय व्रतकथा आनी रुपकथा निर्माण जाल्यो.
मध्य युग : तेराव्याशेमकड्याच्या सुरवेक बंगालचेर तुर्कांचे आक्रमण जालें. तांणी बायलांक उबारून व्हरप, लूटमार, कत्तली, ग्रंथालयांचो विध्वंस असलीं दृशकृत्यां व्हड प्रमाणाचेर केलीं. हिंदूंक बाटोवन मुसलमान केले. अशा ह्या काळांत वाडमयनिर्मिती शक्य नाशिल्ली. अशें हे अनर्थ आनी वानाशाचे अवस्थेंत बंगालीची 150 वर्सा गेलीं. ताचे उपरांत थोडें स्थिरावतकच थंय संस्कृत भाशेचें अध्ययन सुरु जालें. त्याच काळांत कृतिवास ओझा (1399-1480) हो म्हाकवी निर्माण जालो. ताणें ‘श्रीराम पाँचाली’ वा ‘रामायण पाँचाली’ हें संस्कृत रामायण बंगालींत अणकारलें. ते उपरांतच्या काळांत, पंचगौड देशाचो राजा सुलतान हुसैनशाह हाचे इर्बे मालाधर बसू हाणें भागवताच्या दशम आनी एकादश ह्या स्कंधांचो बंगालीत अणकार केलो. ताणें श्रीकृष्णविजय हो ग्रंथूय बरयलो. हो ग्रंथ म्हळ्यार मंगलकाव्य वा पाँचालिका पाँचालीका म्हळ्यार कळसुत्री बावल्यांचो वा कठपुतळींचो खेळ). हातुंत कवीन सरळ, सादे शैलीन कृष्णलीला सांगल्या. विष्णूपुराण, हरीवंश आनी श्रीमदभागवत हांच्या आदारान ताणें ही कथा बरयल्या. तशेंच, सोळाव्या आनी सतराव्या शेंकड्यांनी बऱ्याचशा कृष्णमंगल काव्यांची निर्मिनी जाली. चित्तगाँगचो सुभेदार परागल खान आनी ताचो पूत शाहजादा नस्त्रतखान हांचे उर्बेन 'कवींद्र' उपाधिविभूषित राजकवी परमेश्र्वर दास हाणें पाडव विजय हें पयलें बंगाली काव्य बरयलें. पूण ह्या काव्यांतलें अश्र्वमेधाचें आख्यान तुटकें दिशिल्ल्यान नस्त्रतखानान जैमिनीय संहितेंतल्या त्या प्रसंगाचेर एक नवी पाँचालिका दरबारी कवी श्रीकर नंदी हाचेकडल्यान बरोवन घेतली.
