फार्सी साहित्य : फार्सी साहित्याची परंपरा खूब पोरणी. भारतांतलें फार्सी साहित्य हें सगळ्या आंगांनी परिपूर्ण आसा. धर्मशास्त्र, सुफी पंथ, काव्य, इतिहास ह्या सगळ्या फांट्यांनी फार्सी साहित्य निर्माण जालां. फार्सी साहित्याच्या इतिहासाचे कालखंड अशे करुं येतात. 1) सुरवेकसावन धाव्या शेंकड्यामेरेन 2) इकरावो ते बारावो शेंकडो – सेल्जुक कालखंड 3) तेरावो ते पंदरावो शेंकडो – मुघल आनी तैमुरु कालखंड 4) सोळावो शेंकडो ते विसाव्या शेंकड्यांतलें पयलें दशक –सफवी आनी काचारी कालखंड 5) विसावो शेंकडो – आर्विल्लो कालखंड 6) भारतांतलें फार्सी साहित्य.
१)सुरवेक सावन धाव्या शेंकड्यामेरेन – पुर्विल्ली फारसी ही इराणच्या नैर्ऋत्य वाठारांत उलयताले. ही राजवेव्हाराची भास आशिल्ली. हख्मानी बादशाहांनी कीलाक्षरांत कोरांतिल्ल्या अभिलेखांनी हे भाशेची म्हायती मेळटा. हीच लीपी अक्कदी लीपीकडेन संबंदीत आसा. हें भाशेंतलो सगळ्यांत पोरणो अभिलेख अरियरम्न राजाचो (सनपयलीं 160 ते 580) अवेस्ता हो पारशी लोकांचो धर्मग्रंथ. अवस्तेन ही इराणच्या धर्मग्रंथाची भास. अवेस्तन ही भास फारसींचे धर्मीक रुप म्हणून इराणाच्या उदेंत वाठारांत प्रचलीत आशिल्ली.
मध्ययुगीन फार्सीचे उदेंती आनी अस्तंती अशे दोन भेद आशिल्लें. अस्तंती फार्सीक पहलवी अशें नांव आसा. पहवली ही सासानी साम्राज्याची (सनपयलीं 652 ते 226) राजभाशा आशिल्लो. हें भाशेंत कितलेशेच धर्मीक आनी हेर ग्रंथ बरयल्लें आसात. हे भाशेची लिपी अरमिनीसावन तयार जाल्या. सातव्या शेंकड्याच्या मदल्या काळांत अरबानीं सासानीक हारोवन इराणाचेर आपली सत्ता प्रस्थापीत केली आनी इराणांत इस्लामी राजवट सुरु जाली. ह्या काळांत अरबीचो खाशेले काव्यप्रकार आनी छंद फार्सीत आयलें आनी इराणी जाणकारांनी आनी साहित्यकारांनी फार्सीक स्वतंत्र अशें स्वरुप मेळोवन दिलें.
फार्सी काव्याचो आरंभ ताहिरी आनी सफ्फरी हांच्या काळांत जालो. णवव्या शेंकड्याच्या शेवटाक बुखाराचे सामानी राजवटींत फार्सी वाङमयाक चड म्हत्व मेळ्ळें. कारण बगदाद हें अरबी संस्कृतायेचें मुखेल केंद्र बुखारासावन पयस आशिल्लें. तशेंच बुखारी आनी समरकंद हीं त्या काळांत फकत राजकीय केंद्रा नासून विद्येची आनी वाङमयाचींच मुखेल केंद्रा आशिल्लीं. सामानी काळांत नस्त्रा – इब्न अहगद हाचे कारकिदींतलो रुदकी हो पयलो व्हड कवी आनी गझल रचनाकार. खुरासानी ह्या नांवान वळखुपी शैलीचो तो आद्य प्रवर्तक. सब्फ – ए खुरासानी वा खुरासानी शैली ही फार्सी साहित्यांत विकसीत जाल्ली सगळ्यांत पोरणी वाङमयीन शैली. ह्याच काळांतलो दकीकी हो ‘शहनामा’ रचपी म्हत्वाचो कवी. ताणें बरयल्ल्या ‘शहनामां’ हे रचनेचो उपरांत फिरदौसीन आपल्या ‘शहनामां’ ह्या ग्रंथात आस्पाव केला. रुदकी हाणें संस्कृत पंचतंत्र, कलीला आनी दिम्ना हांचे अणकार केले. ह्याच काळांत बलआमी हाणें ‘तारीख-ए-तबरी’ ह्या तबरीच्या इतिहासांत ग्रंथाचो फार्सी अणकार केलो.
धाव्या शेंकड्याच्या उत्तारार्धात गझनवी राजवडीवांगडा फार्सी भाशा – साहित्याचोय उत्कर्श जालो, राजधानी गझना ही विद्याकलांचें केंद्र जाली. किताब – अल – हिन्द हाचो कर्तो अल बीरुनी हो त्या काळांतलो नामनेचो तत्वज्ञ. तशेंच उन्सुरी, फर्रुखी आनी मिनुचहेरी हे राजाश्रयलाबिल्ले नामनेचे कवी. फर्रुखी हाका जाल्यार फार्सी भाशेचो ‘अल् मुतनब्वी’ म्हणटात. (मुतनब्वी हो नामनेचो अरबी कवी) फिरदौसी ह्या कवीक मात राजश्रय मेळूंक नाशिल्लो. ‘शाहनामा’ हो ताचो प्रसीध्द ग्रंथ, ताणें 30 वर्सा खर कश्टट घेवन सुमार 1010 वर्सा पुराय केलो. ह्या ग्रंथात पुर्विल्ली इराणी संस्कृताय आनी युध्दशास्त्र हांचेर उजवाड घाल्लो दिश्टी पजटा. ह्या काव्याक वैश्वीक साहित्यांत इलिअड आनी महाभारत ह्या सारक्या महाकाव्यांचे बरोबरीची सुवात फावो जाल्या. ‘शहनाम्या’न पुर्विल्ली फार्सी तिगोवन दवरली. ताका लागून पुर्विल्ले फार्सी भाशेचे नदरेनूय हो ग्रंथ म्हत्वाचो.
गझनवी काळांत म्हत्वाचें इतिहास लिखाणूय जालें. बयहकी ह्या इतिहीसकारान वट्ट तीस खंडांनी मेळून गझनवीचो इतिहास बरयलो. गर्डझी हांणे ‘जैनुल अखबार’ नांवाचो ग्रंथ सासानी आनी गजनवी घराण्याच्या इतिहासाचेर बरयलो.
2) सेलृजक कालखंड (इकरावो – बारावो शेंकडो) - इकराव्या शेंकड्याचे सुरवेक गझनवी उपरांत सेलृदक येतकच फार्सी वाङमयाची खूब भरभराट जाली. अनवरी, उमर खय्याम, निजामी-ए-गंजवी हे ह्या काळांतले नामनेचे कवी. अनवरी हो ‘कसीदा’ ह्या काव्यप्रकाराचो ‘पौगंबर’ समजताले. संजार नांवाच्या सेल्जुक तुर्की सुल्तानाच्या दरबारांत तो राजकवी आशिल्लो. ताच्यो चडशो कसीदा सुलतानाक उद्देशून आसात. 1553 वर्सा गझ जमातीच्या टोळ्यांनी खोरासनाचेर स्वारी करुन संजाराक बंदी केली. त्या वेळाक सगळ्यांत जाल्ले दुख ताणें आपल्या एका करुण काव्यांत उक्तायलां. ह्या काव्याचे ‘टियर्स ऑफ खुरासान’ ह्या नांवान अणकार जाला. ताच्या काव्याचेर अरबीची सया दिसता. ह्याच काळांत संवसारीक नामनेचो कवी उमर खय्याम जावन गेलो. ‘नैराज नामा’ हो ताचो फार्सी गद्यग्रंथ. हो ताचे ग्रंथ युनानी वौद्यकासंबंदी आसा. पूण ‘रुबाईयात’ हाकाच लागून ताका चड नामना मेळ्ळी. रुबाईयाताचे, जगातल्या चड करुन सगळ्या भाशांनी अणकार जाल्यात. एडवर्ड फित्झजेराल्ड हाणें इंग्लीशींत केल्ल्या अणकाराक खूब नामना मेळ्ळी. तशेंच 1929 वर्सा माधव जुलयन हाणें ताचो मराठींत अणकार केला.
ज्या काळांत कसीदा लिखाणाक उपजिवीकेचें साधन मानपी कवी जाले, त्या काळांत मनशान सदगुणी जावचें ह्या हेतून नासिर – ई- खुसरौ हाणें कसीदे बरयलें. ह्याच काळांत बाबा ताहेर, अब्दुल्ला अन्स्री, अबू सऊद अबुलखैर, सनाई, फरिदुद्दीन अत्तार हे सुफी पंथांतले सुरवातीचे कवी जावन गेले. मन्तेकुतैर ही फार्सी सुफी साहित्यांतली पयली रुपकात्मक रचना आसून तिचे संपादन जव्वाद मश्कुर हाणें केलां. ह्याच काळांत आझनबैजानांतनिजामी –ए गंजवी, खाकानी हे श्रेश्ठ कवी जावन गेले. ह्याच काळांतलो एक म्हत्वाचो इतिहासीक ग्रंथ म्हळ्यार रावंदीचो ‘राहतुस्सुदूर’ हातूंतल्या विद्वानांच्या आनी कवींच्या उल्लेखांक लागून ह्या ग्रंथाक इतिहासीक तशेंच संस्कृतीक म्हत्व आयलें.
समार 1050 वर्सा हुज्वीरचो ‘कशफुलमाहजुब’ हो सुफी पंथाचो आद्य ग्रंथ बरयलो. मुहंमद–इब्न अल मुनव्वर हाणें अबू सईद अबुल- खैरचे जीणेचेर ग्रंथलिखाण केलें. अत्तारचो तझकिरतुल – औलीया हो ग्रंथ, नामनेच्या – सुफी संतांची चरित्रां आनी तांची शिकवण हे विंसा आसा. रादुयानी हाचो ‘तरजुमानुल बलगा’ (1114) हो अलंकार शास्त्रावयलो फार्सींतलो आद्य ग्रंथ. कथासाहित्यांतले दोन म्हत्वाचे ग्रंथ
