पूजा:अतिमानवी शक्तींचें सामर्थ्य जाणा जावन अशा शक्तींक प्रसन्न करून घेवन आपलें हीत सादपाच्या उद्देशान केल्ल्या धर्मींक विधीय व्यापक अर्थान 'पूजा' अशें म्हण्टात. सगळ्याच धर्मांनी पुजेची प्रथा चालू आसा. पूजा ही गवाय आयज लेगीत विज्ञानीक युगांत चालू आशिल्ले पुजेचे प्रथेंतल्यान दिश्टी पडटा.
पूजा आनी यातूक्रिया हातूंत थोडो फरक आसा. पूजा ही अतिमानवी शक्तींचे उपकार मानपाक, तांचेविशींचो आदर उक्तावपाखातीर आसता. मनीस आपले आपुणूच पूजा करूंक शकता. पूण कांय पुजांचे बाबतींत शास्त्रशुध्द अशा धर्मीक विधींचो आस्पाव जाता. अशा वेळार पुजेखातीर पुरयत वा पुजारी ह्या मध्यस्थांवतीन पूजा करप जाता.
कांयपूजा ह्यो अमुकूच अशा उत्सवांच्या वेळार प्रासंगीक वा नियमीत काळामदीं करतात. जाल्यार काय पूजा ह्यो दीसपट्ट्यो आनी नित्यनेमान करतात.
पुजा हो शब्द पयलीं आर्षेय ब्राह्मणांत आनी उत्तरकालीन उपनिषदांनी मेळटा. पूजा हो शब्द आर्य भाशेंतलो न्हय. तो द्रवीडी. फुलांनी देवाधर्माचें कृत्य संपन्न करप असो ताचो अर्थ. द्रवीड भाशांनी 'पू' चो अर्थ फूल आनी करप ह्या अर्थान चेय्, शेय, गेय्, जेय्, हे धातू रूढ आसात. पू+गेय् वा पू+जेय् हाचो अर्थ पुष्पकर्म वा पुष्पलंकरण असो जाता. पूजा हो शब्द आनी हिंदूची सद्याची पूजा पद्दत ह्यो दोनूय गजाली उत्तरकाळांतल्यो आशिल्ल्यान, हिंदूंनी त्यो द्रवीड संस्कृतायेंतल्यान घेतल्यो आसुंये अशें कांय विद्वानांचें मत आसा. तमीळ भाशेंतल्या पूजा ह्या अर्थाच्या 'पूशै' ह्या शब्दापसून संस्कृतांतलो 'पूजा' हो शब्द तयार जावपाची शक्तताय आसा. कांय जाणांच्या मतान 'लेप दिवप' वा 'फासप' ह्या अर्थाच्या 'पशू' ह्या द्रवीड शब्दाचें रूपांतर जावन पूजा हो शब्द आयलो आसुंये. कारण, रक्ताबदला चंदनाचो वा शेंदुराचो लेप दिवप, हें यज्ञापसून पुजेचें वेगळेंपण. हे विशीं द्रविडांनी पूजा हो शब्द आनी पुजापद्दत आपले पयलींच्या ऑस्ट्रिक लोकांकडल्यान घेतली आसुंये, द्रवीड संस्कृतायेचो प्रभाव आनी बौध्दांचे अहिंसेचो परिणाम हांकां लागून आर्यांनी रक्तहीन पुजेची अनार्यांची पद्दत आपणायली अशींय मतां मेळटात.
वैदिक काळांत सद्या भाशेन पूजा नाशिल्ली; यज्ञ आशिल्ले. व्हड अर्थान यज्ञ म्हळ्यारूय पूजाच. पूण वेव्हारांत पूजा आनी यज्ञ हातूंत खूब फरक आसा. यज्ञ करतना देवतांक उद्देशून अग्नींत आहहूती ओंपतात आनी पशुबळी लेगीत दितात. पुजेंत मात तशें करिनात; फकत देवतेक पत्री-फुलां असले उपचार समर्पितात. पूजा ही यज्ञसंस्थेपरस पुजेक चड म्हत्व आयलें. यज्ञाचो अधिकार नाशिल्ल्या बायल-शुद्रांकलेगीत पुजेचो अधिकार आशिल्ल्यान पुजेचो चड प्रसार जालो.
पुजेची व्याप्ती-गुरू, आचार्य, सोयरो, संत, महात्मो, आवय-बापूय ह्या विभुतींचो जो सत्कार वा भोवमान करतात ताकाय पूजा अशेंच म्हणूंक जाय. जेवपुजेंत आनी अशे तरेचे विभुतिपुजेंत कांय फरक आसता पूण संतुश्ट करप आनी आशिर्वाद घेवप हो पुजेचो मुखेल हेत, दोनूयकडेन सारकोच आसता. पूण सगळ्या पुजांनी भक्ती आनी मान ह्यो भावना आसातातूच अशें ना. भंय आनी धाक ह्या भावनांनीय कांय पूजा जातात.
भुताखेतांनी मानगुटेचेर बसचे न्हय म्हणून भूतपुजा तशेंच महामारी, देवी ह्यो धामीच्यो पिडा जावंच्यो न्हय म्हणून उग्र देवतांची पूजा करतात. वंशावळ सातत्यान चालू उरची म्हणून श्राध्द, पितरांची पूजा करतात. गृहस्थान घरांत वा भक्तान देवळांत केल्ली देवपूजा ही भक्तीचें सूख, मन:शांती आनी अध्यात्मीक समाधानाखातीर आसता. पूम आदिवासी, अशिक्षीत तशेंच हेर रानवटी लोकांमदीं प्रचलीत आशिल्ल्यो सगळ्यो पूजा ह्यो वेव्हारीक जिणेंतलीं संकश्टां पयसावचीं हेखातीर आसतात. समाजाच्या विंगड-विंगड थरांनी तांचे तांचे संस्कृतीक पांवड्यार अणसरून सैमपुजा, यक्षपुजा, राक्षपुजा, नागपुजा, रुखाची पुजा अशो तरांतराच्यो पूजा चलतात.
हिंदू लोकांभितर पांच वा सोळा उपचारांनी पूजा करतात. आवाहन, आसन, पाद्य, अर्ध्य, आचमनीय, स्नान, वस्त्र, यंज्ञोपवीत, अनुलेपन, पुष्प, धूप, दीप, निवेद्य, नमस्कार, प्रदक्षिणा आनी विसर्जन वा उद्वासन हे सोळा उपचार आसात. भूषण आनी तांबूल हे आनीक दोन उपचार कांय जाणांनी सांगल्यात. पूजा करतना म्बणपाचें मंत्र, पुजेचो अधिकार, विधी-नेम हे विशींय खूब नेम आसात.
आपले इश्ट देवतेची पूजा पयलीं करून उपरांत हेर पुजपाच्या देवांची, एकेका देवाची तशेंच तरेन वेगळी वेगळी पूजा करची असो एक संकेत आसा. हाका कांडानुसमय अशें म्हण्टात. आपले इश्ट देवतेवांगडा हेर देवतांची पूजा करप आनी इश्ट देवतेक जो उपचार समर्पीत करपाचो तोच उपचार त्याच वेळार हेर देवतांकूय समर्पीत करप अशी आनीक एक पद्दत आसा. तिका पदार्थानुसमय अशें म्हण्टात. पंचायतन पुजेंत पदार्थानुसमय आपणायतात.
यवांनी विष्णुची पूजा करची न्हय. गणपतीक तुळशी, देवीक दुर्वा, सुर्याक बेल, विष्णुक रूई आनी धुत्रो तशेंच शिवाक हातो घालचो न्हय. शिव, सूर्य हांकां शंखोदकान अभिशेक करचो न्हय. एका घरांत दोन शिवलिंगा, तीन गणपती, तीन देवी, दोन शंख, दोन साळिग्राम आसचे न्हय, एकाच देवाच्यो चड मुर्ती घरांत आसच्यो न्हय अशीं कांय बंधनां आसात.
साधनाभाविनी, त्रासी, दौर्बोधी, सौतकी आनी आतुरी अशे पुजेचे पांच भेद सांगल्यात. पुजेखातीर गरजेच्यो वस्तू मेळूंक नाशिल्ल्यान फकत उदकान आनी मनान केल्ली पूजा ती साधनाभाविनी, कसल्याय, संकश्टावेळार, तें निवारम जावपाखातीर मेळटा. ती सामगग्री घेवन केल्ली ती त्रासी, फकत स्वताक जमता तशी केल्ली ती दौर्बौधी, सुवेरांत खाशेल्या हेतान केल्ली ती सौतकी, पिडेस्त मनशाक पुराय पूजा करपाक शक्य नाशिल्ल्यान देवाक फकत फूल घालून केल्ली पूजा ती आतुरी पूजा.
पद्म पुराणांत पुजेविशीं पांच कर्मां सांगल्यांत तीं अशीं- 'अभिगमन' म्हळ्यार देवघरांत झाडून सारोवन नितळ करप आनी देवावयलें निर्माल्य काडप, 'उपादान' म्हळ्यार पुजें साहित्य तयार करप, 'योग' म्हळ्यार देवतेचें सतत चिंतन करप, 'स्वाध्याय' म्हळ्यार देवतामंत्राच्या अर्थाकडेन लक्ष दिवन ताचो जप आनी स्तोत्र पाठ करप, 'इज्या' म्हळ्यार देवाची सगळ्या उपचारांनी पूजा करप.
वेदकी, तांत्रिकी आनी मिश्र अशे आनीक तीन पुजाभेद सांगल्यात. तातूंतल्यो वैदिकी आनी मिश्र ह्यो पूजो त्रैवर्णिकांखातीर आसून, तांत्रीकी पूजा शुद्रांखातीर सांगल्या.
पुजेचीं उपकरणां-ताब्यांचीं आयदनां, पळी-पंचपात्र, पडगो, आर्गां
