| तृ. | भरति | भरन्ति |
| भविष्य | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 'अस' | हु | भर | |||
| प्र. | 'अस' | हेस्सामि, | हेस्साम, | भरिस्सामि, | भरिस्साम |
| ह्या | हेस्सं | हेहिम | भरिस्सं | ||
| धातूक | हेहिमि, | होहिम | |||
| भविष्य | हेहिमि | ||||
| काळाची | |||||
| द्वि. | रुपावली | हेस्सासि | हेस्सथ | भरिस्सामि | |
| ना | हेहिसि | हेहिथ | भरिस्सासि | भरिस्स्थ | |
| होहिसि | होहिथ | ||||
| तृ | हेस्सति, | हेस्सन्ति, | भरिस्सति | भरिस्सन्ति | |
| हेहिति, | हेहिन्ति, | ||||
| होहिति | होहिन्ति. |
-डॉ. एस्. एस्. फडके.
पाली साहित्य गौतम बुध्दान आपलो संदेश सर्वसामान्य लोकांमेरेन पावोवपाखातीर हे भाशेचो वा हे भाशेचो वा हे भाशेच्या त्या काळांतल्या स्वरुपाचो आदार घेतलो,देखुरूच बौध्द थर्माच्या उदयावांगडाच पाली साहित्याचोय उदय जालो.बौध्दांचें चडशें धर्मीक साहित्य हे भाशेंत आसा.
बुध्दाचे चडशे सगळे शिश्य,बुध्दाचो उपदेश तोzडपाठ करपाचो यत्न करताले.हे मौखिक परंपरेच्या आदाराचेर बुध्दाच्या उपदेशांक साहित्यीक रूप दिवपाखातीर तीन खेपे संगीती (धर्मपरिशदो) भरल्यो.बुध्दाच्या निर्वाणाउपरांत चार म्हयन्यांनी भरिल्ले पयले संगीतींत पांचशें भिक्षूंनी वांटो घेतिल्लो.म्हणून तिका 'पंचशतिका' अशें नांव मेळ्ळां.हे सभेचो अध्यक्ष महाकाश्यप हाणें सुक्तविशीं प्रस्न विचारले आनी हेर भिक्षूंचे परवानगेन ताणें तांचो संग्रह केलो.अशेच तरेची दुसरी संगीती बुध्दीनिर्वाणा उपरांत शंभर वर्सांनी भरली.हातूंत सातशें भिक्षू उपस्थीत आशिल्ले महास्थाविर रेवंताचे अध्यक्षताये खाला हे संगीतींत धम्माचें संकलन केलें.बुध्दघोषान म्हळां.तिसरी संगीती सम्राट अशोकाच्या काळांत बुध्दनिर्वाणा उपरांत २३६ वर्सांनी पाटलीपुत्रांत भरली.हे संगीतीचो अध्यक्ष मोग्गलिपुत्त तिस्स हाणें णव म्हयने ही सभा चलयली.हे सभेंत बुध्दाच्या वचनाक निमाणचें रूप दिलें आनी सुत्तापिटकांतल्या सिध्दांतांच्या आदाराचेर अभिधम्मपिटकाची रचना केली.
मूळ पाली साहित्य तीन भागांनी विभागलां आनी तांकां पिटक अशें नांव दिलां. त्रिपिटकांत विनयपिटक, सुत्तपिटक आनी अभिधम्मपिटक हांचो आस्पाव जाता. विनयपिटकाचे सुत्तविभंग, संघक आनी परिवार अशे तीन पोटविभाग आसात. सुत्तविभाजाचे परतून पाराजिक आनी पाचित्तिय आनी संघकाचे महावग्ग आनी चुल्लवग्ग अशे दोन विभाग आसात. विशय,विस्तार आनी रचना हे नदरेन सुत्तपिटक हो त्रिपिटकाचो म्हत्वाचो भाग. हातूंत भगवान बुध्दाच्या वा सारिपुत्त, मोग्गालान ह्या ताच्या शिश्यांच्या उपदेशांचो संग्रह आसा. सुत्तपिटका दीघनिकाय, मज्झिमनिकाय, अंगत्तरनिकाय आनी खुद्दनिकाय अशे पांच निकाय म्हळ्यार भाग आसात. पयल्या चार निकायांची मांडावळ संभाशण पद्दतीन केल्ली आसून खुद्दकनिकायांत वट्ट १५ ग्रंथाचो आस्पाव जाता.
अभिधम्मपिटकांत बुध्दाच्या दार्शनिक विचारांनी विस्कटावणी केल्ली आसून तांचें वर्गीकरणूय केल्लें आसा. हातूंत धम्मसंगणि, विभंग, धातुकथा, पुग्गलपंजत्ति कथावस्थु, यमक आनी पट्ठान अशे सात ग्रंथ आसपावल्यात. हें पिटक सगळ्यांत निमाणें रचिल्लें आसून ताचो कांय भाग सिंहलपद्वपांत तयार जालो आसुंये अशें अभ्यासकांचें मत आसा.
त्रिपिटके उपरांत साहित्याचीं दोन युगां मानतात. पयल्या युगांतलो सगळ्यांत म्हत्वाचो ग्रंथ म्हळ्यार 'मिलिंदपञ्हो'. मिलिंद हे मीनांदर ह्या ग्रीसी राजाच्या नांवाचे रुपांतर. सनापयलीं दुसऱ्या शेंकड्यांत ताणें भारताचेर घुरी घालून पंजाबांत आपलें राज्या स्थापन केलें. हो राजा व्हड विद्वान आशिल्लो. ताणें भिक्षू नागसेनाक कांय मार्मीक प्रस्न जापो ह्या ग्रंथांत एकठायल्यात. ह्या ग्रंथांत बहिरकथा, लक्सणपञ्हो, विमति-छेदनपञ्हो, मेंडकपञ्हो, द्युतंगकथा आनी ओपम्मकथापञ्हो अशे सात अध्याय आसात.
इ.स. चो ५ वो ते ११ वो शेंकडो हो त्रिपिटके उपरांतच्या साहित्याचें दुसरें यूग. त्रिपिटकाच्या अट्टकथांनी ह्या युगाचो आरंभ जाता. पुर्विल्ले सिंहली भाशेंतल्या अट्टकथांचेर पाली अट्टकथा आदारल्यात. आचार्य बुध्दघोषान त्यो रचल्यात. अशा ह्या सोळा अट्टकथा वांगडाच ताणें 'विसुध्दिमग्ग' नांवाचो बौध्द धर्माच्या सिध्दांतोचें स्पश्टीकरण करपी ग्रंथूय बरयला.
बुध्दाघोषा उपरांत बुध्ददत्त, धम्मपाल, उपसेन, महानाम ह्या ज्ञानी भिक्षुंनीय अट्टकथा बरोवन दवरल्यात. अट्टकथांचेर टिका बरयल्यात. अट्टकथांतल्यान त्रिपिटकांतल्या मूळ पाली ग्रंथातल्यो शब्दांचो अर्थ दिल्लो आसता. वैदिक ब्राह्मण ग्रंथांच्या अर्थवादाप्रमाण इतिहास आनी आख्यानांय आसतात, प्रसंगाप्रमाण पुराणीक, पारंपारीक आनी कल्पीत कथा आसतात.
पेटकोपदेस, नेत्तिपकरण हेय कांय म्हत्वाचे ग्रंथ आसात. नेत्तिपकरण हो ग्रंथ त्रिपिटका उपरांतचो पूण अट्टकथांचे पयलींचो. तातूंत बूध्दाच्या उपदेशांचें वर्गीकरण केल्लें आसून १६ 'हार' (विशय) ५ 'नय' (सार-निर्णय करपाच्यो युक्त्यो) आनी १८ 'मूलपदां' (मुखेल नैतिक विशय) हांचो आस्पाव जाता. वेदांच्या संदर्भांत यास्काच्या निरूक्ताचें जें म्हत्व आसा तेंच त्रिपिटकाच्या संदर्भांत नेत्तिपकरणाचें आसा.
नेत्तिपकरणांतलेच विशय पूण मातशे वेगळे तरेन 'पेटकोपदेसांत मांडल्यात. चार आर्यसत्यां हो बौध्द धर्माचो गाभो आशिल्ल्याचें तातूंत दाखयलां.
वंसग्रंथ- पाली वंसग्रथांचें स्वरूप बखरीं भाशेन आसा. बौध्दांच्या त्रिपिटकांतल्या सुत्तपिटकांत 'बुध्दवंस' नावाचो एक ग्रंथ आसा. बारा कल्पंच्या काळांत वट्ट २४ बुध्द जावन गेले, एशें बौध्द मानतात. ह्या २४ बुध्दांचो पद्य वृत्तांत बुध्दवंसांत आयला. ह्याच ग्रंथाचे धर्तेचेर पाली भाशेंत उपरांत खूब वंसग्रंथ तयार जाले. तातूंतले 'दीपवंस' आनी
