करतात. भूंयप्रदेशाचे सामान्य देंवतेचे दिशेन व्हांवपी न्हंय सहवाहिनी आनी मार्गातल्या उंचायेच्या प्रदेशाचे देंवतेआडचे दिशेन व्हांवपी न्हंय ‘अपवाहिनी’. न्हंय आपल्या दोनूय देगांदल्यान सकलाटेच्या भागांकडेन व्हांवत वता आनी तिच्या मार्गातल्या भूंयप्रदेशाच्यो चडटयो-देंवत्यो हुंपून वेगळीवेगळी रूपां निर्माण करता. न्हंयाची तुळा वा अभ्यास करतना तांची लांबाय, रूंदाय, खोलाय, उदकाचो लोट, देगणांचो विस्तार, तांतूतल्यान व्हांवपी उदकाचे परिणाम हांचेर चड भर दितात.
न्हंयची दिशा, तिचो उगम आनी साबारकडच्यान येवन मेळपी उदकाचेर आदारिल्ले आसा. न्हंयेच्या उदकाकलागून झीज जावपाचें आनी भरीचें कार्य चालू आसता. ताचो मुखेल उद्देश न्हंयेचे देवतेचें प्रवणन (ग्रॅडेशन) करपाचो आसता. न्हंयेच्या लोटाचें खाशेलेपण आनी उदकांतलो गाळ ह्यो चार गजाली म्हत्वाच्यो आसात. न्हंयेचे सुर्वेक देंवती खडबडीत आसता. न्हंयेच्या उदकाचें प्रमाण उणें आशिल्ल्यान न्हंयेच्या त्या भागांची झीज करपाचो नेट उणो आसता. न्हंयेच्या दुस-या पावंडयार न्हंयतले उदकाचें प्रमाण वाडटा. हाका लागून देवतेचे प्रवणन नेटान जाता. पूण न्हंयेची कार्यक्षमताय उणी जाता अशें न्हंय उदकाचो प्रमाण वाडल्यार न्हंयेचो लोटूय वाडटा. न्हंयेचो तिसरो पांवडो म्हळ्यार साप उणे देंवतेचो वा सपाटपणाचो. हांगा न्हंयेच्या झीज वा भर कार्यात समतोल निर्माण जाता. हो प्रकार कांय तेंपापुरतोच निर्माण जाता. हाका प्रोफायल ऑफ इक्रिब्रिअम अशें म्हण्टात.
न्हंयेचो प्रवाह साबार लोट एकठांय जावन तयार जाल्लो आसता. प्रवाह चालू आसतना हे लोट एकामांकडेन समांतर नाशिल्ल्यान ताचेंमदी घुस्पागोंदळ जावन उदकांत भोंवरे तयार जातात. एके चालीर व्हांवपी उदकांत भोंवरे उणे आसतात. हाका लागून ह्या प्रवाहाचो झीज जावपाचो नेटूय उणो आसात. ह्या प्रवाहाक सुवाही प्रवाह म्हण्टात. प्रवाहांभितर न्हंयेच्या मदल्या जाग्यार नेट चड आसता. नेटाचें प्रमाण तळाकडेन आनी दोनूय देगांनी उणें आसता. न्हंयेच्या पात्राचो आकार आनी न्हंयेचीं मोडणां हांचेर प्रवाहाचें स्वरूप आदारून आसता. न्हंयेचे पात्र सममित आसत जाल्यार आनी न्हंय उबी व्हांवत आसत जाल्यार न्हंयेच्या मध्यभागांत चड नेट आनी देगांनी उणो नेट अशी समान विभागणी आसता. पूण न्हंयेक मोडणां आसत जाल्यार मोडणाच्या अंतर्वक्र भागांत पात्र खोल आनी बहिर्वक्र भागांत उथळ आसात.
न्हंयेचया प्रवाहांत गाळून व्हांवत सकयल येता. हो गाळ तीन तरांचो आसता. न्हंयेच्या उदकांत हेर रसायनां आशिल्ल्यान कांय पदार्थाचे कण उदकांत विरगळिल्लया स्वरूपांत आसतात. कांय गाळ उफेन व्हंवत वता, ताका निलंबीत गाळ अशें म्हणटात. खडपांचे जड कुडके उदकाच्या चड नेटाक लागून न्हंयेच्या तळाक घंसत वतात. ह्या गाळाक कर्षण गाळ अशें म्हणटात. गाळाचें गुरूत्व सदांच उदकाच्या गुरूत्वापरस (१००) चड आसता. हाका लागून गाळ उदकांत पडटकूच गुरुत्वाकर्षणा प्रमाण देंवतेवयल्यान व्हंवत वता. मोठो गाळ मातसो नेटान सरकट्टा आनी साप बारीक गाळ बारीक गाळ सवकास फुडें वता.
न्हंयेच्या पात्राचें स्वरूप तीन घटकांचेर आदारीत आसता. उदकाचो नेट वा लोट, उदकांत व्हांवपी गाळाचें प्रमाण आनी स्वरूप आनी मुखेलपणान पात्राची खडपरचणूक. न्हंयेचें पात्र सरळ (उबें), नागमोडी (वांकडें – तिकडें) गुंफित (विणीरचणूक), भोवशीखी (चड फांटयांनी व्हांवपी), अशें पांच प्रकाराचें आसता. उबो व्हंवपी प्रवाहाचो तळ उंचसकयल जावपी आनी मदींमदीं खोल आसता. उंचायेर आशिल्ल्या देंवत्यांचेर वा घट्ट आशिल्ल्या सरळ देगांमदल्यान हो प्रवाह व्हंवता. पात्राचो आकार एकसारको (समामित) आसता. उदकाच्या लोटांत बदल जायत जाल्यार वा पात्र खणत वचून खडप रचणूक वेगळी जावन न्हंयांच्या पात्रांक मोडणां मेळटात. प्रवाहांक मोडण मेळत रावत जाल्यार उपरांत नागमोडीं मोडणां तयार जातात. उदकाचें प्रमाण वाडलें म्हण्टकूच न्हंय आपल्या पात्राक मोडण दिता, हो नागमोडीचो प्रकार म्हत्वाचो. गुंफित प्रवाहांक विणी रचणूक अशेंय म्हण्टात. न्हंयांक हुंवार आयले उपरांत नागमोडी रचणूक जाता आनी पात्रांत चड गाळ सांचाता. हुंवार देवलेउपरांत सांचिल्ल्या गाळाच्या राशींक भोंवाडे घेत, न्हंय साबार प्रवाहांनी व्हांवपाक लागता. ह्या पात्र – स्वरूपाक गुंफित प्रवाह म्हण्टात. रूंद पात्र, सांचिल्लो गाळ हेरकडेन पातळप आनी न्हंयेच्या पात्राची सुवात एकसारकी बदलत रावप हें गुंफित प्रवाहाचें खाशेलपण. निमणेकडेन न्हंय दर्याक मेळपाक पाविल्ली आसतना प्रवाह खूब फांटयांनी व्हांवपाक लागतात. दर्यालागीं न्हंयेच्या लोटाक दर्यातल्या उदकाचो विरोध जाता. हाका लागून हांगा लोट खूब उणो आसता. हांगा न्हंयेचो गाळ सांचपाक लागतात. न्हंयेचो लोट उणो जाल्लया कारणान साबार फाटयांच्या रूपान हे लोट दर्याक मेळटात. अशें साबार फांटे आशिल्लया प्रदेशाक त्रिभूज प्रदेश अशें म्हण्टात.
न्हंयेचें म्हत्व : न्हंयाविशीं चडशा सगळ्या देशांनी आदराची भावना दिशटी पडटा. ताकां लोकमाता, पिता, देवता अशीं नांवां दिल्ली आसतात. साहित्यांत आनी सगितांत लेगीत न्हंयांच्या म्हत्वाविशीं वर्णना केल्लें आसा. चीन, थायलॅंड आनी हेर देशांनी खूब लोकांची पुराय जीण न्हंयेचेर आदारून आसता. इतिहास पयलींच्या आनी इतिहासकाळांत न्हंयेच्या देगांनी मेळिल्ल्या अवशेशांवयल्यान आर्थीक उदरगत सुर्वेक न्हंयेच्या देगणांनी जाल्ली हाचो पुरावो मेळटा. इतिहासकाळांत अस्तंत युरोपांत न्हंयाच्या देगांचेर तेरा राजपाटणां आशिल्ली. उत्तर अमेरिकेंत युरोपांतल्यान लोक गेल्ले, तेन्ना ताणीं आपलो राबितो दर्यादेगांनी केल्लो. भारतांतूय आर्यसंस्कृती न्हंयेचे देगेकूच भरभराटीक आयली. हाचें मुखेल कारण म्हळ्यार दर्यादेगांनी आनी सरभोंवतणच्या सपाट वाठारांनी पिकाळ मातयेक लागून शेतकी उत्पादन व्हड प्रमाणांत जात. गोरवां – मेढरांकूय चरपाक व्हड मळां हांगा आसतात.
फाटल्या दोन – तीन शेकडयांसावन न्हंयांचें आर्थीक म्हत्व खूब वाडलां. दर्यातल्यान देशाभितल्लया भागांनी येवपाखातीर न्हंयाचे मार्ग फायदेशीर थारतात. देशाभितल्लया वाठारांत मेळपी कच्चो म्हालूय व्हरपाक तांचो उपेग जाता. कॅनडा आनी हेर देशांनी न्हंयाचो उपेग लाकडां व्हरपाखातीर करतात. न्हंयांतल्यान मेळपी नुस्तें आनी ताचेखातीर केल्लें मत्स्यसंवर्धन हो न्हंयांचो एक चड म्हत्वाचो उपेग. सधा शिंपणावळीखातीर आनी वीजनिर्माण करपाक न्हंयाचो खूब उपेग जाता.
मनशाची जीण चड प्रमाणांत उदकाचेर आदारून आशिल्ल्यान पुर्विल्ल्या काळासावन मनशाक आपलो राबितो न्हंयेच्या देगणांनी केल्लो. न्हंयेच्या देगणांतली वसती वाडत रावून थंयचें जिवीत समृध्द जावपाक लागलें, तसो न्हंयेच्या उदकाचो उपेग चड प्रमाणांत आनी विंगड विंगड गरजो भागोवपाखातीर जावपाक लागलो. तेखातीर देगणांनी विकास
