विशीं अभ्यास करून ते व्यक्तीची उंचाय, पिराय हे विशींच्या गजालीचेर न्याय आदार वैजकी तज्ञ दान करपाक उजवाड घालतात. तशेंच मरून कितलो वेळ जाला आसतलो हाचोय अदमास करपाक हें शास्त्र आदार करता. मनशाच्या मरणाचें कारणूय ह्या अभ्यासात होलमता. कोणूय मनीस आवय बाळंत जावंचे पुयली मेला वा बाळंटेर उपरात मेला तशेंच बुडून मरण आयला काय मारून उदकांत उडयला ह्या सारक्या गजाली फाटलें सत उजवाडाक हाडपाचें काम न्यायवैजकी तज्ञ करतात. अशें तरेन गुन्यावकारी मनशाक ख्यासत करपाचे कामाक न्याय वैजकी शास्त्र आदार दिता. Super imposition चें तंत्र वापरून अमूक मनशाची ती कवटी आसू येता वा ना हें थरोवंक येता. तज्ञ लोक ती कवटी परतून घडोवन म्हळ्यार तिचेर सगळे कृत्रीम स्नायू परतून बसोवन मेल्लो मनीस कसो दिसतालो आसुये हे थारतात. तशेंच केल्ल्यान फुडली न्यायालयीन चवकशी करपाक सोंपे जाता. कोणूय मनीस मरता तेन्ना दोतोराक ताचे पिडेचें निदान करपाक कठीण जाल्यार न्याय वैजकी तज्ञ ताची पिडा वळखूंक शकतात. केन्ना केन्ना काय वखदांक लागून वा वखदांतली भरसण मरणाक कारण जांव येता अशा कागाळींनी न्याय आदार वैजकी तज्ञ सत सोदून काडपाक मोलादीक आदार करता.
सदयाचे दिसपट्टे जिणेंत खून, आत्महत्या, भृणहत्य तशेंच बॉम, फारपेट, बलात्कार अशा तरांच्या गुन्यावांनी न्याय आदार वैजकी तज्ञ मोलादीक वावर करता आनी ह्या वावरा उदेशीं न्यायालयाचें काम खूब सोंपें जाता. – डॉ. दयानंद मंगेश राव
न्याय संस्था : दोन पक्षकारांमदल्या झगडयांचो तिसरे व्यक्तीकडल्यान निवाडो करपाक घडयल्ली संघटना वा यंत्रणा म्हळ्यार न्यायसंस्था. पुर्वील्ल्या काळात जेन्ना दोन मनशांमदी वा पगडामदीं झगडें जातालें, तेन्ना त्या तंटयाचो निवाडो ते मनीस वा पंगड आपल्या शारिरीक बळग्याचेर करताले. न्यायसंस्था हो हाचेमुखावयलो पावडो आनी मनशाचे संस्कृतीक उदरगतीचो म्हत्वाचो भाग. न्यायसंस्थेचे तीन मुखेल घटक आसता. दोन पक्षकार, ताचेमदीं उपरासपी तंटो आनी तंटयाचो निवाडो करपी तिसरी व्यकती.
न्यायसंस्थेची मुखेल शकत म्हळ्यार, लोकांमदी न्यायसंस्थेविशीं आशिल्ली आदराची भावना. वयले वयर पळोवक अशें दिसता की न्यायखात्याच्या आदेशांक शासनाचे शक्तीचोच आदार आसता. पूण दुसरे वटेन पळेत जाल्यार न्यायखात्याचे आदेश पाळपाची शासनाचेर सक्तीच उरता.
केन्ना केन्ना निवाडो करपाखातीर कायदयाची गरज आसताच अशें ना. दोनूय पक्षकारांचे म्हणणें आयकून त्या तंटयापुरतो निकाल दिवं येता. पणू न्यायबुद्दीचें समाधान जावपाखातीर समान स्वरूपाच्या झगडयांचो निर्णय सारको जावक फावो, ह्या तत्वाप्रमाण खंयच्या वेळार कोणें कशें वागपाचें हें थरोवपाची गरज उपरासली, ताका लागून निवाडो करतना समाजीक रूढी आनी धर्मीक आज्ञांचें पालन करपाक सुरवात जाली. तेचप्रमाण कसल्याय तंटयाचो निर्णय करतना तसल्याच तंटयाचे पोरणे निर्णय तपासून पळोवपाची प्रथा जावन पडली. हातूंतल्यान ‘बंधनकारक पूर्वदाखल्याची’ (Binding Precedent) कल्पना जल्माक आयली. समाजीक
रूढी, नितीक आनी धर्मीक संकेत हेच सुर्वेचे कायदे आसले. शासनान तयार केल्लो धर्मातीत कायदो उसरा अस्तित्वात आयलो.
न्यायदानाचें काम सुरर्वेक धर्मगुरूंच्या हातात आसले. धर्मवचनां हो कायदयाचो मुखेल आदार आसलो. देवाक प्रसाद लावपाची प्रथा भारतावागडाच ग्रीस, इजिप्त ह्या देशांनी आसली. न्यायाल्या, देवळांनी भरतालीं आनी पुजारी न्यायदान करताले. कालातरान युरोपांत धर्मीक न्यायालयां स्थापन जाली. पुर्विल्ल्या न्यायसंस्थेचो भर तंटयाचो निवडो करपाचेर नासलो. जाल्यार दोगांय मदल्या एका पक्षकाराचो गुन्यांव साबीत करपाचेर आसलो. सोपूत घेवप, मंत्र म्हणप, प्रसाद लावप, दिव्य करप असल्या पद्दतीक म्हत्व आसलें. हाचें उपरांतच्या काळांत न्यायसंस्था हो राज्यसंस्थेचोच एक वाटो जालो. न्यायदानाचो अधिकार धर्मगुरू इतलोच राजाचेय कक्षेंत येवपाक लागलो. राजा स्वता वा आपणें नेमिल्ल्या अधिका-यांच्या आदारान न्यायदान करपाक लागलो. अशें तरेन न्यायसंस्थेचेर राजकीय सत्तेचें नियंत्रण आयलें.
पुर्विल्ल्या ग्रीस देशांत अॅथॅन्सांत न्यायाल्य भरतालें. ताचें स्वरूप नागरिकांची समिता कशी आसलें. राजा निर्णय दितालो आनी तो देवान राजावरवी वदयल्लो कौल वा निवाडो अशें मानून घेताले. इ. स. प. सुमार ४५३ वर्सा ग्रीसांत, भोंवपी न्यायाधिशांची नेमणूक. ते ते सुवातेर आनी अॅथॅन्सांत ४० न्यायाधिशांची समिती स्थापन करपाचो रिवाज सुरू जालो. भौशीक लवाद पद्दतूय सुरू जाली.
रोम शारांत न्यायसंस्थेची उदरगत बेस बरी जाल्ली. पुर्विल्ल्या रोमी दिवाणी न्यायालयांत सादारणपणान एकूच न्यायाधीश आसतालो. चवकशेचें स्वरूप मुळावें आनी निमाणें अशा दोन पावडयाचेर थरयल्लें आसलें. खटलो सामकोच किचकटीचो आसल्यार चड न्यायाधीश नेमताले.
सरंजामशाय पद्दतीत धीन न्यायनिवाडो करतल. दोन कुळामजगती उपरासपी तंटे वा कूळ आनी हांचेमदी उपरासपी तंटे चड करून जमनीसबदी आसताले आनी ताका लागून धनयाचो न्याय ताचें हक्क बळिश्ट करपाचे नदरेन लागतालो. सरंजामदारांचे हें पक्षपाती धोरण जाग्यार हाडपाक राजाचीं भोंवडें न्यायाल्या ब-याक पडलीं. न्यायदानाच्या कामाक राजा स्वता वतालो वा आपल्य अधिका-यांक धाडटालो आनी खुबशा फावटी कुळांवटेन निवाडो दितालो.
न्यायसंस्थेचे उदरगतीतलो फुडलो पावडो म्हळ्यार न्यायसंस्थेची शासनाकडल्यान जाल्ली वांटणी. सुर्वेक राजा आपूण न्यायदान करतालो. उपरांत ताचे सल्लागार राजाचे वतीन न्यायदान करपाक लागले. एकाच अधिका-याकडेन शासकीय आनी न्यायीक अशी दोन तराची कामा आसली. कांय तेपान ह्या सल्लागारांची न्यायासंबंदातली आनी शासकौय कामा वेगळी जाली. तेराव्या शतमानांत इंगंलडात Court of exchequer, Court of Common Pleas आनी Court of King’s Bench अशी तीन न्यायाल्या स्थापन जाली. ल्हान स्वरूपाचे तंटे सोडोवपाखातीर Justice of Peace हे अधिकारी नेपाची पद्दत सुरू जाली आनी सादारण लोकांच्या हातांत न्यायदान करपाचो हक्क पावलो.
फ्रांस देशांत राज्यक्रांती उपरांत न्यायसंस्थेत उदरगत जायत गेली. थंय अव्वल न्यायाल्याचें अधिकारपण व्हडल्या स्वरूपाचें जावन रावलां. अव्वल न्यायालयांवयर अपील न्यायालय आसा आनी ताचेवयर सर्वोच्च
