रुवी कुळागर अश्यो जमनी श्री नागेश आनी श्री महालक्ष्मी ह्या देवांक दिल्ल्याचो उल्लेख ह्या शिलालेखांत आसा. तशेंच, सावयवेऱ्यां मेळिल्ल्या तांब्यापटांत (1222) बांदिवडें ग्रामांतलो श्री मागनाथ असो उल्लेख आसा. विजयनगराच्या शिलालेखांत हें देवस्थान इ.स.. 1413 त बांदिवड्यां आशिल्लें हो पुरावो मेळटा जाल्यार सावयवेरेंच्या शिलालेखा वयल्यान या देवस्थानाचो पुरावो यादव काळांतलो म्हळ्यार इ.स. 1299-1300 ह्या काळांत वता. ह्या देवस्थानांत शिवपार्वतीची एक पाशाणमूर्ती आसा. ती सातव्या शतमानांतली आसूंये असो तज्ञांचो अदमास आसा. तेचवरी थंय आठव्या शतमानांतली कुबूच पोरणी अशी गणपतीची मुर्तीय आसा. ह्या पुराव्या वयल्यान हें नागेश देवस्थान सातव्या शतमाना आदीं सावन थंय आसुंये.
ह्या देवालयाचो जीर्णोध्दार शके 1702 म्हळ्यार इ.स. 1780त जालो. ह्या देवालया भोंवतणी पोरण्यो अगरसाळी आशिल्ल्यो. ह्यो अगरसाळी शके 1703 म्हणजेच इ.स.1781त बांदिल्ल्यो. ह्या तीनय अगरशाळांचो जीर्णोध्दार इ.स. 1877 वर्सा जालो, असो उल्लेख देवस्थानांत आसा. पूण हालींच्या वर्सांनी थंय दीपस्तंभ नाशिल्लो. सद्या देवळाचे दावे वटेन सोबीत दीपस्तंभ बांदिल्लो आसा. तशेंच देवालयाच्या भोंवतणी सगळ्या सोयींनी उपेगी अशें सोबीत नवे तरेचें बांदकाम केलां.
तिनूय वटांनी दोंगरांच्या रांकांनी वेश्टिल्ल्यान हें देवस्थान सोबीत आनी थंड दिसता. दोंगरांचेर जायते कडेन गोड उदकाचे झरे आसून थंय सुपारेचीं कुळागरां आसात. श्री. नागेश देवालय खुबूच सोबीत आसा. गर्भकुडींत पिंडिके सयत शिवलींग आसून वयर मेघडंबरी आशा. ह्या देवालयाचो फुडो अस्तंतेक आसून मुखार एक तळी आसा. ही तळी सोबीत आशाच, पूण हे तळयेचें खाशेलपण म्हळ्यार देवळाचे गर्भकुडींतले नागेश देवाचे मुर्तीचें आनी भोंवतणचे दिपरत्नांचे माळेचें तळयेच्या उदकांत पडबींब पडिल्लें दिश्टी पडटा. हें अप्रुप अशें दर्शन श्रावण ते आश्विन म्हयन्यां मदीं केन्नाय स्पशअट तर केन्नाय अस्पश्ट प्रमाणांत जाता. हें पळोवन देवळाची आनी तळयेची रचणूक करपी तंत्रज्ञाचे कल्पकतायेची तोखणाय दिसता.
ह्या देवस्थानाचे संस्थापक कुळावी कौशिक, वत्स आनी भारद्वाज ह्या गोत्राचे गौड सारस्वत ब्राह्मण जातीच्या कांय कुटूंबाचे आसून श्री नागेश हें तांचें कुळदैवत. ह्या देवस्थानांत दर वर्सा आषाढ शुक्ल 10 मी. दिसा श्री महालक्ष्मी देवी येता. ह्या देवस्थानांत वर्सुकी महापर्वणी महोत्सव चैत्र शुक्ल 15 मा. दिसा मनयतात आनी चैत्र वद्य प्रतिपदे दिसा फांतोडेर महारथ करून हो उत्सव सोंपता. तेभायर नवरात्रां, भजनी सप्ताह अशे भौशीक स्वरूपाचेय उत्सव वर्सभर चलतात. -कों. वि. सं. मं.
नागेशकार, पंढरीनाथ : (जल्म : 16 मार्च 1913, बांदिवडें). गोंयचो नामनेचो तबलजी. ताचें पांचवी मेरेनचें शिक्षण नागेशीं जालें. फुडलें शिक्षण ताणें कोल्हापूराक घैतलें. ताची घरकान्न श्रीमती नंदिता नागेशकार हीय एक बऱ्यांतली पेटीवादक. ताचो पूत विभव होय तबलवादनाच्या मळार नामना मेळयता.
भुरगेपणासावनच नागेशकाराक तबल्यावादनाची आवड आशिल्ली. तो आपले तकलेर वा पोटार तबल्या भाशेन बोटां वाजयत बसतालो. ताचो हो नाद पळोवन ताचो मामा गणपतराव नागेशकार हाणें ताका तबल्याचे मुळावे धडे दिवपाक सुरवात केली. तेन्नाच मास्टर दीनानाथ मंगेशकार हाची ‘बळवंत संगीत मंडळी’ तांच्या गांवांत आयिल्ली. तेन्ना तांच्या नाटकांत तबलें वाजोवपाचें काम वल्हेमामा करतालो. ताचें तबलावादन आयकून आपणेंय पुराय शिकचें अशी ओड ताका लागली. मास्टर दीनानाथनय ताका स्फूर्त दिली. मुंबय वचून ताणें वल्हेमाम हाचे कडल्यान दोन वर्सां तबलावादनाचें शिक्षण घेतलें त्या वेळार ताची पिराय चवदा वर्सांची आशिल्ली. उपरांत तीन वर्सां ताणें सुबराव अंकोलकार हाचे कडल्यान ताणें तबल्याचें शिक्षण घेतलें. मदीं दोन वर्सां ताच्या शिक्षणांत खंड पडलो. फुडें पिरायेच्या 25 ते 45 वर्सां मेरेन खॉं साहेब उस्ताद अमीर हुसेन खॉं हाचे कडल्यान ताणें तबल्याचें शिक्षण घेतलें. हाचे भायर खॉं अन्वर हुसेन खॉं आनी खॉं जतीबक्ष कांय तेंप तबल्याचें शिक्षण घेतलें.
नागेशकारान जायत्या नामनेच्या गायकांक सांगात दिल्या. उस्ताद फियॉखॉं. उस्ताद विलायत हुसेन खॉं, उस्ताद खादीम हुसेन खॉं, पंडित गोंविदराव अग्नि, पंडित यशवंत बी जोशी, पंडित पटवर्धनबुबा, भार्गवराम आगरेकार, केशरबाई बांदोडकार ह्या नामनेच्या गायकांक साथ दिवनच ताचे कलेक बरो वाव मेळ्ळो.
फुडें ताणें लोकांक तबल्यावादनाचें शिक्षण दिवंक संगीत विद्यालय सुरू केलें. नामनेचो तबलजी श्रीपाद नागेशकार, गजानन पटवर्धन, वसंतराव आजरेकार, मुकूंद काणे, वसंत जोशी आदी जायत्या जाणांनी ताचे कडल्यान शिक्षणाचो लाव घेतला.
तबल्याची साथ दिवपाच्या निमतान ताणें मंगळूर, द। कर्नाटक, कोल्हापूर, भावनगर, नागपूर आदी जायते कडेन भोंवडी केल्या.
-कों. वि. सं. मं.
नाच: एक ललीत कला. नृत्य म्हळ्यार नाचप ह्या धातू वयल्यान नृत्त, नृत्य, नर्तन हे शब्द आयल्यात. नृत्याची व्याख्या अभिनयदर्पणांत दिल्या ती अशी –
रसभावव्यञ्जकादियुतं नृत्यमितीर्यते । अर्थ – रस, भाव आनी व्यंजक म्हळ्यार अभिनय, हाणीं युक्त आसा.
