फुडें येतलें. हाचो मुळ उद्देश म्हळ्यार लोक साहित्य चड आकर्शक आनी विवेचनात्मक रुपान चित्रांसयत लोकां मुखार मांडप हो आसा. 6) राष्ट्रीय जीवन चरित्र (नॅशनल बायोग्रफी) – हे माळेंत भारतांतल्या अशा दादले आनी बायलांचें जिवनचरित्र उजवाडाक हाडटात, जाणीं भारतीय समाज, संस्कृती, विज्ञान, अर्थवेवस्था आनी राज्यतंत्र ह्या मळा वांगडा आधुनीक भारतीय चिंतनाच्या विकासाचेर सुमारा भायर योगदान दिलां. 7) नेहरू बाल साहित्य पुस्तकालय – ही पुस्तकमाळ म्हळ्यार भुरग्यांक आवडिचें आनी फाव तें गिन्यान दिवपी साहित्याची खाण आसा. ते भायर हे माळेंत साबार पुस्तकां ते ते आवय भाशेंत उजवाडाक हाडून राष्ट्रीय एकात्मतेक चालना दिना. हे माळेंतलीं पुस्तकां पाँच वयोगटांत वांटून गेल्यांत. 1) मुळावी शाळा 2) 6 ते 8 वयोगट 3) 9 ते 11 4) 12 ते 14 5) 15 ते 16. 8) आशिया – पॅसिफीक सहप्रकाशन कार्यक्रम (एशियन पॅसिफीक कॉ-पब्लीकेशन प्रॉग्राम) – हो प्रकल्प युनोस्कोचो पालव घेवन आशियांतल्या लेखकांचीं पुस्तकां आशियाच्या खंडांतल्या भुरग्यांक उपलव्ध करून दिता. तेहरान ते टोकियो मेरेनचे सगळे देश ह्या पुस्तकांनी अशे तरेन उतरां गुंथतात की जरी पुराय विश्वांतलीं ना तरी ह्या खंडातल्यान भुरग्यांक हीं पुस्तकां वाचपाक खूब आवडटात. 9) नवसाक्षरां खातीर पुस्तकां (बूक्स फॉर निवो-लिटरेट) – हे माळेतलीं चडशीं पुस्तकां थळाव्या लोकांक वामगडा घेवन गांवगिऱ्या वाठारांत घडोवन हाडिल्ल्या कार्यशाळे वरवीं तयार करप जातात. हें पुस्तक बरोवपाचे काम जाणकारांक तशेंच लेखकांक दिवप जाता. तशेंच ह्या पुस्तकाचें रूपांतर आनी संक्षेपण करप जाता. हीं पुस्तकां नव साक्षरांक फाव तशीं तशेंच तांचे खाशेले भाषा शैलींतय बरोवप जाता आनी नवसाक्षरां कडल्यान वाचून घेवन ताचेर निमाणो हात फिरयतात. काणयो, जिवनचरित्रां, कादंबरी, लोककथा, त्या त्या वेळावयले (वर्तमान) विषय आनी दिसपट्टे जिणेक उपेगाक पडपी सुचक अशी सचीत्र पुस्तकां अशे शैलींत उजवाडाक हाडटात. जीं नवसाक्षरांक आपल्या आपून पुस्तकां वाचपाक उत्तेजन दितात. 10) नवें कार्यक्षेत्र – स्वातंत्र्या उपरांत उजवाडाक आयिल्लीं तशेंच मूळ रूपान विंगड विंगड भारतीय भासांतल्यान बरयल्ल्यो वेंचीक कादंबऱ्यो आतां इंग्लीशींतल्यान अणकारीत जातात. कारण हीं पुस्तकां देशा भितरल्या इंग्लीश वाचप्यांक मेळचीं तशेंच आंतर राष्ट्रीय मळावयल्या वाचप्यांक तांचो फायदो मेळचो. हातूंतल्यान हेर विदेशी भाशांनी ह्यो कादंबऱ्यो अणकारीत जावपाची शक्यताय आसता. -कों. वि. सं. मं.
नांदी : नाटकाचे सुर्वेक इश्ट देवतेच्या नमनाचेवा प्रार्थनेचे जे श्लोक सुत्रधार म्हणटा, ताका ‘नांदी’ अशें म्हणटात. संस्कृत नाट्यप्रयोगाचे सुर्वेक ‘पुर्वरंग’ नांवाचो एक प्रकार जातालो. ताचोच ‘नांदी’ हो एक भाग. नाट्यशास्त्राच्या 5 व्या अध्यायांत भरतान हाचें वर्णन केलां. नाटककाराचो ह्या प्रकारा कडेन कांयच संबंद नासता. सुत्रधार आपल्या सांगात्यांक घेवन हो ‘पुर्वरंगा’ चो प्रकार सादर करता. पूर्वरंग अर्दो जातकच सुत्रधार नांदी म्हणटा. उपरांत पूर्वरंगाची हेर आंगां जातकच प्ररोचना ह्या आंगान तो सोंपयता आनी रंगमाचये वयल्यान भितर वता. देवाक आनंद दिता. ती नांदी अशी नांदीची व्यपत्ती मेळटा. नांदीची व्याख्या भरतान सांगल्या ती अशी –
आशीर्वचनसंयुक्ता नित्यं यस्मात् प्रयुज्यते Ι
देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता ΙΙ
अर्थ – ज्या अर्थान नाट्य प्रयोगाचे सुरवातेक देव, ब्राह्मण आनी राजा हाचो आशिर्वाद आसता, त्या अर्थान तिका ‘नांदी’ अशी संज्ञा मेळ्ळ्या.
पुर्विल्ल्या संकेता प्रमाण नांदी ही आठ वा बारा पंदाची आसची आनी सुत्रधारान मध्यम स्वरांत म्हणची अशें आसा. तेच प्रमाण नांदीचो आशय असो आसचो – सगळ्या देवा-ब्राह्मणांक नमस्कार आसुंदी, राष्ट्राचो उत्कर्श जावं, प्रक्षक-नाटककार हांकां येस मेळूं, हे पुजेन सगळे देव संतुष्ट जावं.
विघ्नां निवारण करपा खातीर मुजरत नांदी करची अशें विश्वनाथानूय साहित्यदर्पणांत म्हळा. विद्यमान संस्कृत नाटकांनी सुर्वेक जे मंगल श्लोक आसात, तांकां भरताच्या मता प्रमाण नादी म्हणपाक मेळना, कारण हे श्लोक सुत्रधार म्हणटा पूण ते नाटककारान रचिल्ले आसतात. हे मंगल स्लोक म्हळ्यारूच नांदी अशी सद्या कल्पना आसा.
शूद्रकान मृच्छकटिक नाटकाचे सुरवेक शीव-पार्वतीचें वर्णन केलां. कालिदासान आपल्या तिनूय नाटकांच्या नांदींनी शिवस्तुती केल्या. भवभूतीन उत्तररामचरितांत पूर्वकवी आनी वाग्देवता हांकां नमस्कार केला. भट्टनारायणान वेणीसंहाराची नांदी करतना पयल्या दोन श्लोकांनी कृष्णाचें स्तवन आनी तिसऱ्यांत शंकराचें वर्णन केलां. क्षीहर्षान आपल्या रत्नावली नाटकाचे नांदीत शिव-पार्वतीचेर वर्णन केलां. हाचे वयल्यान चडश्या संस्कृत नाटककारांक शिव हीच इश्ट देवता म्हणून मान्य आशिल्ली, अशें दिसता. पोरण्या मराठी आनी देशी भाशांतल्या नाटककारांनी नांदीची चाल चालू दवरिल्ली. किर्लोस्कर, देवल, खाडिलकर, गडकरी ह्या कांय नाटककारांनी नांदी बरयल्या. पूण ते नांदीत लेगीत शिवाचेंच स्तवन केल्लें आसा. हाचें फुडल्या नाटककारांनी ही नांदीची चाल मोडली. पूण नाटकांत काम करपी कलाकारांनी मात खंयच्याय देवाचें स्तवन करपी नांदी म्हणपाची तशीच चालू दवरिल्ली. अशी नांदी आयजय उत्सवी नाटकांनी आयकूंक मेळटा. पूण भौतेक वेवसायी नाटेकांनी ही नांदी आतां वगळ्ळ्या. महाकवी कालिदासाच्या शाकुंतलाची संस्कृत नांदी अशी आसा –
या सृष्टी : स्त्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च चहोत्री ये द्वे कालं विधत्तः क्षुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् यामाहुः सर्वबीजप्रकृतिरिति यया प्रणिनः प्राणवन्तः प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनभिखतु वस्ताभिररष्टाभिरिशः ΙΙ
अर्थ – ब्रह्माची आद्यसृष्टी (उदक), विधिंसयत हवन केल्लें हविर्द्रव्य वाहोवन व्हरपी (अग्नि), यजमान, दीस आनी रात धारण करपी (चंद्र-सुर्य) , मळब, सगळ्या बिजांची प्रकृती (धर्तरी) आनी ज्या योगान प्राणी प्राणवाय जातात ती (वायु) अशा आठ मुर्तींनी युक्त असो शंकर तुमची राखण करूं.
मराठी नाटकांतले नांदीचो एक नमुनो असो –
नमुनि ईशचरणा Ι करिन मग गजाननाच्या पादस्मरणा Ι नमु ΙΙ धृ. ΙΙ सुकविरत्नमाला अतिशोभा दे यदीय सुंदर वृक्षाला Ι जिच्यामध्यें महामणी प्रकाश पाडित सुवर्णपदकीं बसोनियां कालिदास राणा ΙΙ नमु. ॥
-कों. वि. सं. मं.
