भारताचो दीस ८२ १/२० रेखावृत्त आनी २३० ११’ उत्तर अक्षवृत ह्या ठिकाणचे मध्यरातीसावन सुरू जाता आनी उपरांतचे मध्यरातीक सोंपता.
एक फावट एक तारो मध्यमंडळांत दिसले उपरांत परतून तो थंयच दिसमेरेन जो काळ लागता ताका ‘नाक्षत्र दीस’ म्हण्टात. पूण खंयचोय तारो मध्य मंडळांत दिसपाची वेळ दर दिसा थोडी थोडी बदलत वता आनी तेखातीर तो तारो क्रमान सकाळीं, दनपारां, सांजवेळार आनी रातीचो थंय दिसता. परतून त्याच वेळार मध्य मंडळांत येवपाक ताका सुमार एक वर्साचो काळ लागता. तेखातीर नक्षत्रावयल्यान दिस मेजप वेव्हाराक गैरसोयीचें थारता. हेखातीर ज्योतिशशास्त्रांत फकत सूक्ष्म कालमापनाखातीर नक्षत्र पद्दत वापरतात. पंचांगाची रचणूक करतना हो नाक्षत्र दिसून प्रमाण मानून तेप्रमाण घटिका, पळां ह्या कालमानाचें गणीत केल्लें आसता.
वेदांनी सौरदिसाचो उल्लेख मेळना. पूण ‘अष्टका’ म्हळ्यार वद्य अश्टमीची रात हो शब्द आसा. चीनी, पुर्विल्ले ग्रीक, ज्यू आनी मुसलमान लोक हे सुर्यास्त ते सुर्यास्त, जाल्यार बॅबिलोनियी, सिरियी, पर्शियी आनी अर्विल्ले ग्रीक सुर्योदय ते सुर्योदय असो दीस मानतात. ग्रेगरियी पंचांगांतल्या म्हयन्याच्या खंयच्याय दिसाक कॅलेंडर दीस म्हण्टात. कांय ज्योतिशशात्रीय कामांखातीर पंचांगाबदला फकत दीस मेजप सोंपें आसता. देखीक – ज्युलियी दीस. हो एके दनपारेसावन मेजतात. देखीक १ जानेवारी १९५८ म्हळ्यार २४,३६,२०५ ज्युलियी दीस जाता.
धर्तरेचो तिच्या अक्षाभोंवतणीं घुंवपाचो वेग, तशेंच सूर्य आनी धर्तरी हांच्यांतलें अंतर आनी सूर्यमार्गाचो विषुववृत्ताचे पातळेकडेन आसपी कोन हे बदलत आसतात. ताका लागून सगळ्या प्रकारांच्या दिसांचो काळ बदलता. हे बदल तीन प्रकारांचे आसतात.
हंगामी : भरती-सुकती आनी वार्याक लागून हो बदल जाता. तेखातीर मार्चांतलो दिस हो जुलयांतल्या दिसापरस ०.००१ सेकंदान व्हड आसता. हो बदल परत परत जायत आसता.
अनियमित : धर्तरेचो गाभो आनी हेर आवरणां हांच्यांतल्या आंतरक्रियांक लागून हो बदल जाता आसुंये. ह्या बदलाक लागून दिसाची लांबाय एकदम ०.००४ सेकंदामेरेन चड-उणी जाता. हो बदल कांय वर्सांच उरता.
दीर्घकालीन : चड करून दर्यांतले भरते-सुकतेक लागून जावपी उदकाचे हालचालींनी तळाक जें उदकाचें घर्शण जाता, त्या घर्शणाक लागून हो बदल जाता. ह्या बदलाक लागून १०० वर्सांमदीं दिसाची लांबाय ०.००१ ते ०.००२ सेकंदान वाडटा.
सुर्याच्या उजवाडाक लागून धर्तरेचो जो अर्दो भाग उजवाडांत आसता ताचेर दीस आनी उरिल्ल्या अर्द्या भागाचेर काळोख आसता ताचेर रात आसता. हे दोनूय भाग एकमेकांसावन पयस करपी वाटकुळाक प्रकाशवृत्त म्हण्टात. धर्तरी वाटकुळी आशिल्ल्यान तिचो उजवाडांतलो भाग उपरांत (क्रमश:) काळखांत आनी काळखांतलो भाग उपरांत उजवाडांत येत आसता.
सूर्य उदेवंचेपयलीं थोडो वेळ आनी अस्ताक वतकच थोडो वेळ जो उजवाड आसता, ताका ‘संधिप्रकाश’ म्हण्टात. सूर्य क्षितिजापोंदा सुमार १८० आसता तेमेरेन संधिप्रकाश दिसता. विषुववृत्तापसून जितलो पयस वता तितलो संधिप्रकाश चड काळामेरेन मेळटा. ४८ १/२० उत्तर अक्षवृत्त ते उत्तर धुववृत्त आनी ४८ १/२० दक्षिण अक्षवृत्त ते उत्तर ध्रुववृत्त ह्या भागांत गिमाच्या मदल्या अदमासाक कांय काळ रातभर संधिप्रकाश आसता.
धर्ततेच्या परिवलनाचो (Rotation) आसा तिचे सुर्याभोंवतणचे कक्षेचे पातळेकडेन ६६ १/२० चो कोन करून कलिल्लो आसता आनी ताचो रोख सतत एकेके दिशेवटेन म्हळ्यार ध्रुवतार्याकडेन आसता. आसाच्या ह्या कलण्याक लागून केन्ना केन्नाय धर्तरेचो उत्तर ध्रुव सुर्याकडेन कलिल्लो आसता जाल्यार केन्ना दक्षिण ध्रुव २१ मार्च आनी २३ सप्टेंबर ह्या तारखांक धर्तरेचो खंयचोच ध्रुव सुर्याकडेन कलिल्लो नासता. ह्या वेळार प्रकाशवृत दोनूय ध्रुवांतल्यान वता आनी ताका लागून दरेक अक्षवृत्ताचे सारके दोन भाग जातात. तेखारीर धर्तरेवयली खंयचीय सुवात चोवीस वरांभितर अर्दो वेळ उजवाडांत आनी अर्दो वेळ काळखांत आसता, देखून ह्या तारखांक धर्तरेचेर, सगळ्याक दीस आनी रात सारकीच आसता. २१ मार्च ते २१ जून मेरेन उत्तर ध्रुव सुर्याकडेन चडांत चड कलत वता. २१ जून ह्या दिसा तो सुर्याकडेन चडांत चड कलिल्लो आसता. २१ जून ते २३ सप्टेंबरमेरेन ताचो सुर्याकडलो कल उणो जायत वता आनी २३ सप्टेंबर दिसा २१ मार्चा भाशेनूच दोनूय ध्रुव सारकेच कलिल्ले आसतात. २१ मार्च ते २३ सप्टेंबर ह्या काळांत विषुववृत्त सोडल्यार खंयच्याय अक्षवृत्ताचे प्रकाशवृत्ताक लागून दोन भाग जातात. उत्तर गोलार्दांतल्या अक्षवृत्तांचो ल्हान भाग सुर्याच्या उजवाडांत आसता. हेखातीर हया काळांत उत्तर गोलार्दांत रातीपरस दीस व्हड आसता आनी दक्षिण गोलार्दांत दिसा परस रात व्हड आसता. दीस आनी रात हांच्यांतलो फरक विषुववृत्तासावन ध्रुवाकडेन वाडत वता. उत्तर गोलार्दांतले खंयचेय सुवातेचेर २१ जूनाक वर्सांतलो व्हडल्यांतलो व्हड दीस आसता आनी दक्षिण गोलार्दांतले खंयचेय सुवातेचेर ल्हानांतलो ल्हान दीस आसता. ह्या दिसा उत्तर ध्रुववृत्त आनी ताचे पलतडचो ध्रुवप्रदेशांत सुर्याचो उजवाड पावना, तेखातीर थंय २४ वरां रातूच आसाता. २१ मार्च ते २१ जून ह्या काळांत उत्तर गोलार्दांत सगळेकडेन दीस वाडत वता आनी दक्षिण गोलार्दांत सगळेकडेन तो उणो जायत वता. उपरांत २३ सप्टेंबरामेरेन उत्तर गोलार्दांतलो दीस ल्हान जायत वता आनी दक्षिण गोलार्दांत सगळेकडेन तो उणो जायत वता. उपरांत २३ सप्टेंबरामेरेन उत्तर गोलार्दांतलो दीस ल्हान जायत वता आनी दक्षिण गोलार्दांतलो दीस व्हड जायत वाता. २३ सप्टेंबराक परतून दीस आनी रात सारकीच जाता. उपरांत २२ डिसेंबरामेरेन दक्षिण गोलार्दांतलो दीस वाडत वता आनी उत्तर गोलार्दांतलो ल्हान जाता. २२ डिसेंबराक दक्षिण गोलार्दांत सगळ्यांत व्हडलो दीस आनी उत्तर गोलार्दांत सगळ्यांत ल्हान दीस आसता. ताचेउपरांत २१ मार्च मेरेन दक्षिण गोलार्दांतलो दीस ल्हान जायत वता आनी उत्तर गोलार्दांतलो व्हड जायत वता आनी २१ मार्चाक परतून सगळेकडेन दीस आनी रात सारकी जाता. प्रकाशावृत्ताक लागून विषुववृत्ताचे मात सारके दोन भाग जाल्ल्यान थंय दीस आनी रात सारकीच आसता. ध्रुवांपसून ध्रुववृत्तांमेरेन मात सुर्याचो उजवाड मेळपाचो वा ना मेळपाचो काळ २१ मार्च ते २३ सप्टेंबर आनी २३ सप्टेंबर ते २१ मार्च ह्या काळांत २४ वरांपरस चड आसता आनी तो ध्रुवांकडेन वाडत वता. उत्तर ध्रुवाचेर २१ मार्च ते २३ सप्टेंबर आनी दक्षिण ध्रुवाचेर २३ सप्टेंबर ते २१ मार्च ह्या काळांत
