एकुणिसाव्या शेंकड्यांत भारतीयांची अस्मिताय जागोवपाखातीर ज्या व्हड मनशांनी यत्न केले, तातूंत दयानंदाचो आस्पाव जाता. समाज सुदारणे वांगडाच ताणें लोकांमदीं राष्ट्रीय भावना जागोवपाचो मोलाचो वावर केलो.
- दिलीप बोरकार
दयाराम :
(जल्म: १७६७, चांदोद; मरण: ९ फेब्रुवारी १८५२).
एक गुजराती संत कवी. गुजराती भक्ती काव्य परंपरेंतलो निमाणो कवी म्हणून ताची नामना आसा. ताच्या बापायचें नांव प्रभुराम आनी आवयचें राजकुंवर. ल्हानपणांतच ताचें गंगा नांवाचे चलयेकडेन लग्न थरिल्लें. पूण लग्न जावंचे पयलींच तिका मरण आयलें. त्याच सुमाराक ताच्या आवय-बापायकूय मरण आयिल्ल्यान ताणें आपलें भुरगेपण चांदोदाकच सारलें. भुरगेपणांत तो खुबूच मस्तो आशिल्लो. फुडें केशवानंद नांवाच्या संन्याश्याचो ताका आलाशिरो मेळ्ळो आनी ताचे वागणुकेंत बदल जालो.
सुर्वेक ताणें केशवानंदा कडल्यान आनी उपरांत डाकोरच्या इच्छाराम भट नांवाच्या पंडिताकडल्यान वैश्णव मताची दिक्षा घेतली. ताचें मूळ नांव दयाशंकर अशें आशिल्लें, पूण वैश्णव मताची दिक्षा घेतले उपरांत ताणें दयाराम हें नांव घेतलें. फुडें पिरायेच्या चाळीस वर्सांमेरेन ताणें भारतांत जायत्यो भोंवड्यो केल्यो. हे भोंवडेंत ताका वल्लभलाल नांवाचो एक संत मेळ्ळो. ताणें ताका पुष्टीमार्गाची दिक्षा दिली. मारवाडी, ब्रज, मराठी, पंजाबी, बिहारी, सिंधी, उर्दू, संस्कृत आदी भाशांचें ज्ञान ताका आशिल्लें आनी तातूंत ताणें काव्यरचनाय केल्ली आसा.
चांदोदच्यान तो डभोईक वचून रावलो. तो दिसपाक सुंदर आशिल्लो आनी ताचें व्यक्तिमत्व प्रभावी आशिल्लें. ताका आवाजाची आनी प्रतिभेची देणगी मुळांतच लाबिल्ली. तो रसीक आशिल्लो आनी विलासी वृत्तीन रावतालो. ताचे जिणेंत रतनबाई नांवाची बालविधवा आयिल्ली. तिचेकडेन आशिल्ले ताचे संबंद निमाणेमेरेन तिगून आशिल्ले. तो सगळ्याच बाबतींनी मुक्त जिवीत हगलो. एक कृष्ण सोडल्यार ताणें कोणामुखारच तकली बागयली ना.
ताणें वेगवेगळ्या भारतीय भाशांनी भरपूर ग्रंथनिर्मिती केल्या. ताच्या ल्हान-व्हड काव्यग्रंथांची संख्या सुमार ७५ आसा. ताणें पुष्टीमार्गाचे सिध्दांत स्पश्ट करपी वल्लभनो परिवार, चौरासी वैष्णवनु, ढोळ, भक्तिपोषण, रसिकवल्लभ, सतसैया आदी ग्रंथ बरयले. तशेंच अजामिलाख्यान, वक्त्रासुराख्यान, सत्यभामाख्यान, ओखाहरण, दशमलीला, रासपंचाध्यायी हे पुराणीक ग्रंथ ताणें बरयले. तेभायर ताणें नरसिंह मेहतानी हुंडी, षडऋतुवर्णन, नीतिभक्तिनां पदो, गरबीसंग्रह हेय ग्रंथ बरयल्यात.
राधा-कृष्णाच्या मोगाचेर ताणें शेंकड्यांनी गितां रचल्यांत. तांकां गरबी गितां अशें म्हण्टात. ताच्या ह्या गरबी लिखाणावयल्यानच ताका गरबीसम्राट अशेंय म्हण्टाले. तेभायर ताणें कृष्णभक्तीचेर हजारांनी पदां रचल्यांत. तातूंत बोधपर गितां, कृष्णकीर्तनपर तिथो, बारमासी, प्रार्थना आदी स्फूटकाव्याचो आस्पाव आसा. गुजरातचे संस्कृतीक जीणेंत ताच्या गरबींक सुमाराभायलें स्थान प्राप्त जालां.
कन्हैयालाल मुन्शी हाणें दयारामाक भक्तकवी म्हणिनासतना ताका ‘प्रेमकवी’ म्हळा. दयारामाचे रचणुकेंतल्यान ताचें भक्तापरस कवी आनी प्रेमी म्हणुनूच चड स्पश्टपणान दर्शन घडटा.
- कों. वि. सं. मं.
दरद :
एक जमात. काश्मीर राज्याच्या वायव्य वाठारांत ह्या लोकांची वस्ती आसा. देखून ह्या वाठाराक दरदिस्तान अशें म्हण्टात. पुराणांत आनी राजतरंगिणींत दरद वा दारद ह्या नांवान जमातीचो उल्लेख मेळटा. टॉलेमी सारक्या अस्तंती ग्रंथकारांनी ह्या लोकांचो उल्लेख केल्लो आसा. ताचेवयल्यान ही जमात पुर्विल्ल्या काळासावन भारतांत नंदताली अशें दिसता. कांय पंडितांच्या मतान हे लोक अनार्य वंशाचे आदिवासी आसुंये. तांकां पुर्विल्ल्या काळांत पिशाच अशें नांव आशिल्लें. पूण कांय पंडितांच्या मतान ते मूळ आर्य वंशाचेच. महाभारतांत तांकां पर्वतवासी म्हणिल्लें आसून ते भारतीय झुजांत कौरवांवटेन झुजले अशेंय सांगलां. आर्यांची एक शाखा इराणांत वसली. कालांतरान तांच्यांतल्यो कांय जमाती भारतांत आयल्यो तातूंतले कांय लोक चित्रळ पर्वतावयल्यान हिमालयाच्या दक्षिण वाठारांत रिगले आनी ल्हव ल्हव करून स्वात न्हंयेच्या देगणांत स्थायीक जाले. ह्या लोकांक सद्या दरद ह्या नांवान वळखतात.
हे लोक आर्यांवरी घटमूट आनी गोरेगोमटे आसून तांचे केंस काळे, दोळे घारशे आनी नाक सरळ आसता. ते आदीं क्षत्रीय आशिल्ले. पूण उपनयन आदी क्रिया नश्ट जातकच ते शुद्र जाले अशें मनू म्हण्टा.
हे लोक निर्भय आसून तांकां लाचारी जीण मात आवडना. तांच्यांत कश्ट करपाची आवड आसा. अन्यायाक तोंड दिवपाक ते सदांच तयार आसतात. पिजाम, सदरो आनी पातळ तोपी असो तांचो भेस आसता. जोतीं चामड्याचे दोरयेन धोंपरांमेरेन वयर बांदतात.
रोनु, शीन, यशकुन, क्रोमेन आनी डूम ह्यो तिच्यो उपशाखा आसात. हातूंत रोनू आनी शीन ह्या शाखांचे लोक उच्च मानतात. जाल्यार यशकून ही उपशाखा लोक उण्या दर्ज्याची समजतात. क्रोमेन लोक आर्य आनी अनार्य लोकांच्या संस्कारांक लागून उत्पन्न जाले अशें मानतात. डूम ही सगळ्यांत हलकी जमात. दरदिस्तानांतले चडशे लोक मुसलमान जाल्यात. तांचेभितर शिया, सुन्नी आनी मुलाही अशे तीन पंथ आसात. हुंजा वाठारांत अलीइलाही नांवाचो आनीक एक पंथ आसा. हेर सगळे लोक हिंदू आसात. मध्य लडाखांतय कांय दरद लोक मेळटात. ते बौध्दधर्मी. ते लामाक आपलो गुरू मानतात. तांकां तांदळांचो आनी द्राक्षांचो सोरो आवडटा. सगळे दरद लोक गायेक अपवित्र मानतात. ते गायचे मांस, दूद, तूप, शेण आदी पादार्थांचो उपेग करिनात. शीन जातीचे दरद कोंबयेक अपवित्र मानतात.
हे लोक ईद, नौरोज आदी परबो मनयतात. शिन – ओ – नाओ (वर्साची सुरवात) ही तांची सगळ्यांत व्हड परब. ही परब बारा दीस चलता. तांकां शिकारेची आनी कुस्तीची खुबूच आवड आसा.
दरद लोकांमदीं लग्न थरोवपाखातीर चल्याचो बापूय चलयेच्या बापायगेर वता आई ताका कपडो, सोरो आनी एक व्हड चाकू भेट दिता. चलयेच्या बापायन ह्यो वस्तू घेतल्यार तांचें लग्न जाता. लग्न व्हंकलेच्याघरा जाता. त्यावेळार सगळे जाण ओळींत बसतात. न्हवर्याचे दावे वटेन व्हंकल बसता. उपरांत मुल्ला प्रार्थना म्हण्टा आनी लग्न
