कौल मागप, भविश्याविशीं प्रस्न विचारप हो प्रकार भोवतेक सगळ्या समाजांत चड उण्या प्रमाणांत दिसता. गोंयांतूय अशे तरेचो आंगांत अवसर आयिल्ल्या मनशाकडसून कौल मागपाचे आनी भविश्याविशीं विचारणा करपाचे प्रकार गांवागांवांनी सर्रास चलतात.
- कों. वि. सं. मं.
थेरीगाथा:
एक बौद्ध ग्रंथ. थेरी म्हळ्यार जाण्टी, अणभवी आनी गिन्यानी अशी बायल. बौद्ध साहित्यांत हालींचे भिक्षुणीक ही संज्ञा लायतात. थेरीगाथा ह्या ग्रंथांत अशा ७३ थेरींच्यो ५२२ गाथा एकवटीत केल्यात. ह्या पुराय गाथांची शैली काव्यमय आसा.
त्या गाथांची रचणूक करपी ह्यो थेरी बुध्दाच्यो शिश्या आशिल्ल्यो. हातूंतली सगळ्यांत व्हड थेरी बुद्धाची मावशी महाप्रजापती गौतमी. शुद्धोदन राजाच्या मरणाउपरांत बुद्धान तिका भिक्षुणी जावपाची परवानगी दिली. तिचे वांगडा पांचशें शाक्य बायलांनी दीक्षा घेतली. उपरांत बौद्ध पंगडांमदींच तांचो स्वतंत्र पंगड जालो. फुडें संवसाराक विटिल्ल्यो जायत्यो बायलो ह्या पंगडाच्यो वांगडी जाल्यो. तातूंतल्या कांय भिक्षुणींनी आपले जिणेअणभव आनी बुद्धाकडेन संपर्क येतकच आपल्याक मेळिल्ली परमशांती शब्दरुपान मांडल्या.
इ.स. च्या पांचव्या शतमानांत धम्मपालान परमत्थदीपनी ह्या नांवाची थेरीगाथा टीका बरयल्या आनी तातूंत पुराय थेरीच्यो चरित्रकाणयो दिल्ल्यो आसता. हाचेवयल्यान ह्या थेरीच्या वैराग्याची फाटभूंय कळून येता. हे थेरींत कोण प्रपंचाक विटून, कोण मोगाच्या विरहाच्या दुख्खान जाल्यार कांय जाणांची घोवाचे वागणुकेक विटून बुद्धाचो आदार घेतलो. कांय जाणीं आपल्या संन्यासी घोवाचें अनुकरण करपाक ह्या पंगडाच्यो वांगडी जाल्यो. ह्यो सगळ्यो थेरी स्वताक ‘बुद्धाच्या काळजांतल्यान निर्माण जाल्ल्यो धुवो’ (ओरस धीता बुद्धस्स) अशें समजतात.
अंबपाली ही नामनेची गणिकाय फुडें थेरी जाली. तिणें आपल्या विरक्तीची काणी ज्या दोन गाथांनी उकतायल्या त्यो गाथा अश्यो –
कालका भमरवण्णसदिसा वेल्लितग्गा मम मुद्धजा अहुं ।
ते जराय साणवाकसदिसा सञ्चवदिवचनम नञ्चथा ॥
वासितो व सुरभिकरण्डको पुप्फपूरं ममुत्तमडगभू ।
तं जराय ससलोमगन्धिकं सञ्चवादिवचनम नञ्ञथा ॥
(थेरीगाथा २५२-२५३)
अर्थ – म्हजे कोंगरे केंस भुंग्यावरी काळे आशिल्ले, ते आतां म्हातारपणाक लागून तागावरी धवे जाल्यात. सत्यवादी बुद्धाचें म्हणणें निमाणें खरें थारलें. फुलांनी नटिल्लें म्हजें माथें वासाच्या फुलांच्या पांटल्यावरी दिसतालें. आयज ताका म्हातारपणाक लागून सोंशांच्या केंसांवरी घाण येता.
ह्या सगळ्या गाथांमदीं भिक्षुणीच्या अंतस्करणांतल्यान व्यक्त जावपी उद्देग दिसता. पूण त्या उद्देगावांगडाच परमशांतीचो मंद परमळूय दिसता. ह्या सगळ्या भिक्षुणींनी आपल्या स्वताच्या अणभवांतल्यान ह्यो गाथा रचिल्ल्यो आशिल्ल्यान त्यो शुद्ध भावकाव्याचे पातळेचेर पावल्यात. फक्त बौद्ध साहित्यांतच न्हय जाल्यार सगळ्या भारतीय साहित्यांत थेरीगाथांक तांचे भितल्ले सोबीतकायेक लागून उंचेली सुवात प्राप्त जाल्या.
- कों. वि. सं. मं.
दंडकारण्य:
दक्षिणेंतलो एक पुर्विल्लो रानवटी प्रदेश. हो वाठार विंध्य पर्वतासावन कृष्णा न्हंयेमेरेन पातळिल्लो. ह्या वाठाराविशीं रामायणांत कथा आसा ती अशी. इक्ष्वाकूचो दंड नांवाचो सगळ्यांत धाकलो पूत ह्या वाठाराचेर राज्य करतालो. ताचो गुरू शुक्राचार्य हो थंयच आश्रमांत रावतालो. एकदां शुक्राचार्याचे अरजा नांवाचे चलयेविशीं दंड हाका कामइत्सा जाली आनी ताणें तिचेर आगळीक केली. शुक्राचार्यान दंडाक शाप दिवन ताच्या राज्याचें अरण्यांत रुपांतर केलें. ह्या वाठारांत पयलीं दंडाचें राज्य आशिल्लें म्हणून हाका दंडकारण्य अशें नांव पडलें.
रामायणांत दंडकारण्याविशीं जायतीं वर्णनां मेळटात. रामान वनवासांतलो कांय काळ हांगा घालयल्लो आनी राक्षसांक जिवे मारिल्ले. राम दंडकारण्यांत आसतनाय रावणान सीतेक उबारून व्हेल्ली. राम – रावण झुजा वेळार ह्या अरण्यांतल्या वानरांनी रामांक आदार केल्लो.
हें अरण्य गोदावरी न्हंयेमेरेन पातळिल्लें अशें महाभारताम्त म्हळां. (सभा. ३०. वन ८५). बलराम तीर्थयात्रेक गेल्लो तेन्ना ताणें ह्या अरण्याक भेट दिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. पद्म पुराणांतल्या पवित्र तिर्थांचे वळेरेंत दंडकारण्याचो आस्पाव जाता. तुळजापूरच्या काटी गांवांतल्या एका विठ्ठलाच्या देवळांत आशिल्ल्या यादव काळांतल्या शिलालेखांत दंडकारण्याचो उल्लेख आसा.
- कों. वि. सं. मं.
दंडनीती:
एक विद्या. राजान राज्य कशें चलोवचें हाचें शास्त्र. ‘दण्डनीतिं चार्थशास्त्ररूपामार्थयोगमोपदेशिनीम्’ (= दंडनीती म्हळ्यार अर्थशास्त्ररूप म्हळ्यारूच अर्थ आनी योगक्षेम हांचे प्राप्तीचो उपदेश करपी विद्या), अशें कुल्लूकभट्ट म्हण्टा. ह्या शब्दाची निरूक्ती अशी:
दण्डेन नीयते चेदं दण्डं नयति वा पुन: ।
दण्डनीतिरिति ख्याता त्रील्लोकानतिवर्तते ॥
अर्थ – दंडाच्या बळार रयतेक फावत्या मार्गान व्हरप आनी शासन वेवस्था बरेतरेन राखप म्हळ्यार दंडनीती. दंडनीती ही त्रैलोक्याच्याय फुडली म्हळ्यार त्रैलोक्याक व्यापून उरपी आसा.
महाभारताच्या शांतिपर्वांतल्या राजधर्म प्रकरणांत दंडनीतीचो विस्तारान विचार केला. त्या काळांत राजाचें मुखेल कर्तव्य म्हळ्यार प्रजेक पाळो आनी न्याय दिवप अशें मानताले. राजाच्या अधिकाराक दंड अशें म्हण्टाले. प्रजापतीन रयतेचे राखणेखातीर दंडाची निर्मिती केली आनी तो अधिकार क्षत्रियांकच दिलो, अशें महाभारतांत म्हळां. दंडाचो फाव ते तरेन उपेग केल्यार धर्म, अर्थ आनी काम हांची उदरगत जाता. बरे बुद्धीन आनी राग व्देष विरयत हो दंड उपेगांत हाडप अशें म्हळां. महाभारतांतले दंडनीतींत अमात्य, राष्ट्र, दुर्ग, बल आनी कोश ह्या पांच वर्गांचीं लक्षणां; सगळे तरेचे गुपीत विचार; संधिविचार; परराज्याचेर घुरी; सैन्याचीं आठ आंगां; दुस्मान, इश्ट आनी उदासीन हांचीं लक्षणां, तरेकवार व्यूह, वेगवेगळीं झूजतंत्रां, दुस्मानाक भियेवपाचे, तांच्यांत दुस्मानपण तयार करपाचे प्रकार, मित्रराष्ट्राचे उदरगतीखातीर यत्न, नोकरांचो पगार आनी राजकारणाविशीं पुराय विशयांचो आस्पाव आसा.
दंडनीतीक लागून चारूय वर्णांचे लोक आपआपलीं कर्तव्यां योग्य तरेन करतात आनी अधर्मापसून पयस रावतात. राजा जेन्ना दंडनीतीक धरून वागता तेन्ना कृतयुग तयार जाता अशें भीष्मान म्हळां. दंडनीतीबगर
