ह्या सातय लोकांतल्यान वचचें पडटा आनी निमाणो सत्यलोक प्राप्त जालो की तो जीव जल्ममरणाच्या चक्रांतल्यान मुक्त जाता.
धर्तरेभायर म्हणजेच मृत्यूलोकाभायर आनी विश्र्वां (परलोक) आसा. ही कल्पना चडशा धर्मांनी मेळटा. धर्मानुसार तांचीं नांवां आनी व्याप्ती तशेंच तांचो कारभार आनी कार्यां वेगळीं आसलीं तरी इहलोकावांगडा परलोकाचे कल्पनेफाटलो मतीतार्थ एक दिसता.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद:
१. नरक
२. पाताळ
३. सर्ग
त्रिमूर्ती:
ब्रम्हा, विष्णु, महेश ह्या तीन देवांचे संयुक्त मुर्तीक त्रिमूर्ती अशें म्हण्टात. त्रिमूर्तीची कल्पना गुणनिर्देशकाचें प्रतीक म्हणून मुखार आयली आसूं येता. त्रिमूर्तीतले तीन देव म्हळ्यार रज, सत्व आनी तम ह्या गुणांचो संगम दाखयता (मैत्रायणी उपनिषद ५.५). तशेंच त्रिमूर्तीवरवीं सृश्ट्रीची उत्पत्ती, स्थिती आनी लय ह्या तीन अवस्थांचीं प्रतीकां मानप जालां. तेचवांगडा उत्पादक (ब्रम्हा), संरक्षक (विष्णु) आनी संहारक (शिव) हीं प्रजापतीचीं तीन रुपां आसात (महाभारत वनपर्व २७२.४६१) विश्र्वाचें रूप आदिकाळा पसून त्रिगुणात्मक मानप जालां आनी हाका लागून भारतीय संस्कृतींत तीन ह्या अंकाक चड म्हत्व मेळ्ळां. त्रिलोक, त्रिगूण त्रिरिणां, त्रिमार्ग अशा त्रिकांनी विश्र्व व्यपलां अशी भारतीय संस्कृतीची धारणा आसा. रजोगुणी ब्रम्हा, तामसी शिव आनी सात्वीक विष्णु अशी त्रिगुणात्मक प्रजापतीची त्रिमूर्ती फाटली कल्पना उपनिषदाच्या काळांत तशेंच पुराणाच्या काळांत विकसीत जाल्ली आसली तरी हे कल्पनेचें बीं वेदकाळांतय मेळटा. ऋगवेदांतली एक ऋचा अशी आसा –
सुर्यो नो सिवस्पातु वातो अन्तरिक्षात् ।
अग्निर्न: पर्थिवेभ्य: ।
अर्थ – मळबांतल्यान सूर्य, अंतराळांतल्यान वायू आनी धर्तरेवयलो अग्नी आमचें रक्षण करून हे ॠचेवरवीं तीन गूणधारी देवांक एकत्रीतपणान उलो मारप जाला तें त्रिमूर्तीचें प्रतीक अशें समजतात.
बौद्ध धर्मांत महायन पंथांत मंजुश्री, अवलोकितेश्र्वर आनी वज्रपाणी हांची त्रिमूर्ती मानल्या. क्रिस्तांव धर्मांतली ‘ट्रिनिटी’ ह्या धर्मसिद्धांताफाटली कल्पना हिंदू आनी बौद्ध धर्माचे कल्पनेपरस वेगळी जाणवता. ट्रिनिटीचे कल्पनेंत बापूय (परमेश्र्वर), पूत (जेजूस क्रिश्त) आनी पवित्र आत्मो (होली घोस्ट) मेळून अविभक्त अशें एक देवत्व मानप जालां. पूण ही कल्पना त्रिमूर्तीच्या रुपांत मूर्त स्वरुपांत ना. धर्मीक संकल्पना दृश्य रुपांत हाडप जाता. मुर्तीकला आनी चित्रकला ह्या माध्यमांवरवीं धर्मीक आनी संस्कृतीक संकल्पना मूर्त स्वरुपांत हाडपाचो वावर खूब आदींसावन चलता. त्रिमूर्तीचीं पुराणांतली कल्पना मुर्तीकलेंत तशीच चित्रकलेंत आयली. त्रिमूर्तीची शिल्पां तशींच चित्रा भारतांत खूबकडेन मेळतात. वेगवेगळ्या सांप्रदायांप्रमाण आनी भावार्थाप्रमाण त्रिमूर्तीमदल्या खंयचेय एके देवतेक मुखेल मानप जालां. शैव सांप्रदाय शिवाक जाल्यार वैष्णव सांप्रदायी विष्णुक मुखेल मानतात. मुखेल मानिल्ली देवता मदीं दवरून हेर दोन देवतांक तिचे दावे – उजवे कुशीक दवरतात. वेरुळच्या कैलास लेण्यांतल्या लंकेश्र्वर मंदिरांतल्या त्रिमूर्तींत शिवाची प्रतीमा मदीं आसून तिचे उजवेवटेन विष्णु आनी दावेवाटेन ब्रम्हा हांच्यो प्रतिमा आसात. राजस्थानांतल्या चित्तोडगडार मेळिल्ले त्रिमूर्तीक मदीं विष्णु तर दाव्याक ब्रम्हा आनी शिव आसा. दक्षिणेंत तिरुहोट्टीयूर शिल्पांत शिव मदीं उबो आसून ताच्या कमराच्या भागांतल्यान दोनय वटयां ब्रम्हा आनी विष्णु हाच्यो मुर्ती भायर आयिल्ल्यो आसात.
नागलपुरमच्या शिल्पांत विष्णुची मुर्ती मदी आसून दाव्यान ब्रम्हदेव आनी उजव्यान शिव हांच्यो मुर्ती विष्णूच्या कमरेच्या भागांतल्यान भायर आयिल्ल्यो दाखयतात. विष्णुचो अवतार मानिल्लो दत्तात्रेय ही ब्रम्हा, विष्णु, महेश ह्या देवतांची दत्तसंप्रदायांतली एक लोकप्रिय त्रिमूर्ती.
- कों. वि. सं. मं.
त्रिलोक:
(पळेयात त्रिभुवन).
त्रिविक्रम:
(तीन विक्रम : आक्रमणां जाचीं असो) वुष्णुचें एक रूप. विष्णुच्या चोवीस नामांनी हाचो आस्पाव आसा. तीन खेपे धर्तरेक आपल्या ताब्यांत घेतिल्ल्या विष्णुचो उल्लेख ऋगवेदांत आयला तो असो –
त्रिर्देव: पृथिवीमेष एतां वि चक्रमे शतर्चसं महित्वा ।
प्र विष्णुरस्तु तवसस्तवीयान् त्वेषं ह्यस्य स्थविरस्य नाम ॥
वि चक्रमे पृथिवीमेष एतां क्षेत्राय विष्णुर्मनुषे दशस्यन् ।
ध्रुवासो अस्य कीरयो जनास उरुक्षितिं सुजनिमा चकार ॥
अर्थ – शेंकड्यांनी ज्वालामुखींनी वेश्टिल्ले हे धर्तरेचेर ह्या देवान आपल्या महिम्यान तीन फावट आक्रमण केलें. देखून ज्यो ज्यो विभूती प्रभावशाली आसात तातूंत विष्णुच चड प्रभावशाली थारला. ताका लागून ह्या पुराण पुरुशाचें नांव तशेंच प्रखर आसा. मनशांक रावपाखातीर आनी शेतीकामाखातीर (धर्तरी योग्य जावंची देखून) विष्णुन हे धर्तरेचेर तीन फावट आक्रमण केलें. त्या योगान ताचे उद्यमशील भक्तजन निश्र्चींत जाले. पवित्र किर्तीच्या विष्णुन तांचीं निवासस्थानां प्रशस्त केलीं.
कांय अभ्यासकांच्या मतान सुर्याचो उदेंत, मध्यान आनी अस्त ह्या तीन अवस्थांचें हें वर्णन आसा. ऋगवेदांत उल्लेख केल्ल्या ह्या त्रिविक्रमरुपी विष्णुवयल्यानच पुराणांतले वामन कथेचो उगम जाला. दोन पावलांनी सर्ग आनी धर्तरी व्यापून, तिसर्या पावलान बळीक पाताळांत धाडपी वामनाच्या विराट रुपाचीं जायतीं वर्णनां पुराणांत मेळटात. देखून, वायू पुराणांत त्रिविक्रमाक ब्रम्हपुरुषोत्तम अशें म्हळां. वैखानस आगमात त्रिविक्रम मुर्तीची विस्तारान म्हायती दिल्या.
भारतांत त्रिविक्रमाच्यो जायत्यो पुर्विल्ल्यो मुर्ती आस्तित्वांत आसात. महाबलिपुरमची मुर्ती वैखानस आगमांतल्या वर्णनावरी आसा. थंयचे मुर्तीक आठ हात आसून एक पांय सर्ग व्यापपाक उबो जाल्लो आसा. बदामीच्या
