म्हळां. तशेंच युधिष्ठीराच्या दरबारांत आशिल्लो अशेंय सांगलां.
पुराणांत मात सगळेकडेन कृष्ण यजुर्वेदाकच तैत्तिरीय अशें नांव दिलां. हेविशीं विष्णुपुराणांत एक श्र्लोक आसा तो असो –
यजूंष्यथ विसृष्टनि याज्ञवल्क्येन वै व्दिज ।
जगृहुस्तित्तिरा भूत्वा तैत्तिरीयास्तु ते तत: ॥
अर्थ – हे ब्राम्हणा यजुमंत्राचे याज्ञवल्क्यान वमन केलें आनी ताच्या शिश्यांनी तित्तिर पक्षाचें रूप घेवन ताचें ग्रहण केलें. देखून ताका तैत्तिरीय अशें म्हणूक लागले.
मॅक्स म्युलरान, तितरी हो एक ऋषी आसून तो यास्काचो शिश्य आशिल्लो अशें म्हळां. तैत्तिरीयांचो रामायणांत उल्लेख आसा. तैत्तिरीय शाखा कुरुपांचाल देशांत सुरू जाली आनी फुडें ती दक्षिणेंत पातळ्ळी. हे शाखेचे औखेय आनी खांडिकेय अशे दोन भेद आसात. हे शाखेचे संहिता, ब्राम्हण, आरण्यक आनी उपनिषद अशे चारय प्रकारचे ग्रंथ आसात.
- कों. वि. सं. मं.
तैत्तिरीय संहिता:
कृष्ण यजुर्वेदाचे तैत्तिरीय शाखेची संहिता. यजुर्वेदांत तैत्तिरीय हो एक मुखेल पंथ आसून तातूंत ही संहीता शिकयताले अशें ज्ञानकोशांत म्हळां. ही संहिता म्हळ्यार यज्ञसंस्थेंतल्या अध्वर्यू नांवाच्या ऋत्विजाची कर्मदर्शक पोथी. हातूंत ७ कांडा, ४४ प्रपाठक आनी ६५१ अनुवाक आसात. तातूंतल्या विशयांची मांडणी अशी केल्या – पयल्या कांडांत दर्शपूर्णमास, अग्निष्टोम, अग्निहोत्र,अग्न्याधान, राजसूय आदी यज्ञांत लागपी मंत्र दिल्ले आसात. दुसर्या कांडांत काम्यपशू आनी काम्येष्टींचें विधान आसा. तिसरें कांड गद्य पद्य आशिल्ल्यान ताका औपानुवाक्य अशें नांव आसा. चवथ्या कांडांत चयनाविशींचे मंत्र आसून, पांचव्यांत ताचें विधान-ब्राम्हण आसा. सव्यांत अहीनयाग आनी अश्वमेध हांचें विधान आसा.
तैत्तिरीय संहितेची भास गद्यरुप आसून ती विस्तृत आनी पुनरुत्किप्रधान आसा. तैत्तिरीय संहितेंत संहिता आनी ब्राम्हण हें ग्रंथ एकामेकांत भरसल्यात.
हातूंत पद्यभागय आसून तो ब्राम्हणांतल्यान घेतला अशें म्हण्टात.
- कों. वि. सं. मं.
तैमूरलंग:
(जल्म: ९ एप्रिल १३३६, कीश (सद्याचें शख्रिश्याप्स); मरण: १९ जानेवारी १४०५, ओत्रार).
आशिया खंडांतलो मध्ययुगांतलो एक म्हान नेतो. पिरायेच्या बाराव्या वर्सासावन ताचे धाडसी जिणेक सुरवात जाली. ताच्या जिविताचीं पयलीं सुमार तीस वर्सां खूब कश्ट, दगदगांत आनी हेडपांत गेलीं. आपली पुराय शक्त लावन ताणें आपल्या सगळ्या दुस्मानांचेर जैत मेळोवन समरकंदाक आपली गादी स्थापन केली. ह्याच काळांत चंगीझखानाच्या वंशजाकडेन नोकरी करता आसतना पिरायेच्या पंचविसाव्या वर्सा तैमूरलंग कांय प्रांतांचो अधिकारी जालो. १३६९ त ताणें चगताई मंगोल वंश सोंपोवन समरकंदाचें राज्य मेळयलें. तशेंच इराण, तार्तर, हिंदूस्थान आनी ऑटोमन राज्यांनी ३५ घुरयो घालून २७ राज्यांचेर जैत मेळयलें.
तो खूब प्रतिभावान आनी महत्वाकांक्षी आशिल्लो. चंगीझखान आनी ॲलेक्झांडर हांचेभाशेन जग जिकपाची ताची उपाट इत्सा आशिल्ली. ते नदरेन १३७०-९०त ताणें उदेंत तुर्कस्थान आनी इराणांत आक्रमक धोरण धरलें. १३८०त ख्वारिज्म, कॅश्गार आनी १३८१ त हेरात जिकलें. १३८२-८५त ताणें उदेंत तुर्कस्तान आनी खोरासान जिकून १३८६-८७ त फार्स, इराक, आझरबैजान आनी आर्मेनियांत आपली सत्ता प्रस्थापीत केली. १३९३-९४ त मेसोपोटेमिया आनी १३९४त जॉर्जिया घेतलें. हे देश जिकता आसतना किपचाक वंशीय तुर्कांच्या तोख्तमिश हाणें खूब विरोध केलो. ह्याच वेळार इराणांतल्या बंडाचो ताणें बंदोबस्त केलो.
उपरांत तैमूरलंग सुमार १ लाख सैन्य घेवन १३९८त हिंदुस्थानाचेर घुरी घालूंक भायर सरलो आनी २४ सप्टेंबरा दिसा ताणें अटका लागसार सिंधू न्हंय हुपली. तशेंच उदेंतेकडल्यान दिपालपूर, भटनेर हे किल्ले घेवन पानिपता सावन तो दिल्लीक पावलो. ताणें दिल्ली शारांत भयाकृंत कत्तल करून थंयची अफाट संपत्ती लुटून समरकंदाक व्हेली.
जोर्जिया, बगदाद, ॲनातोलिया आनी बेयझीदच्या बंडाक लागून तैमूरलंगाक थंय वचचें पडलें. पिरायेच्या ६३व्या वर्सा ह्या सगळ्यांचो बंदोबस्त करून तो परत अस्तंतेकडेन म्हळ्यार सिरीया, बगदाद, ईजिप्त आनी ऑटोमन तुर्क हांगा गेलो. आशिया मायनरांतल्या ल्हान राजांवटेन झुजून ताणें ऑटोमन तुर्कांक हारयले. बगदाद आनी स्मर्ना हांगाच्या सगळ्या मनशांची कत्तल करून तीं शारां लासलीं. १४००त दमास्कसाक इजिप्ताच्या सुलतानाक हारोवन १४०२त ताणें बेयझीदाकडेन झूज केलें. पिरायेच्या ६९व्या वर्सा लाक सैन्यासयत तो चीनाचेर घुरी घालूंक भायर सरलो; पूण वाटेर आसतनाच १४०५त ओत्रार गांवांत ताका मरण आयलें.
एका पांयान लंगडो आशिल्ल्यान ताका तैमूरलंग हें नांव पडलें. तशेंच, तो एका हातान पांगळो आशिल्लो अशेंय म्हण्टात. तो खूब धाडसी आनी धूर्त आशिल्लो. विद्वान लोकांवांगडा इतिहास, धर्मशास्त्र, साहित्य आदी विशयांचेर भासाभास करपाक ताका खूब आवडटालें. विंगड विंगड कलांची आवड आशिल्ल्यान मध्य आशियांत १४०० च्या सुमाराक ताणें जायत्यो सोबीत वास्तू आनी मशिदी बांदल्यो. ह्या कामाखातीर वेगवेगळ्या देशांतल्या कलावंतांची ताणें मदत घेतली.
ताका दोन चले आशिल्ले. शाहरूख ह्या ताच्या धाकल्या चल्यान तैमूर लंगाच्या मरणाउपरांत एकसंघ राज्य उरचें असो यत्न केलो. तैमूरलंगान आपल्या मरणापयलीं राज्याची वांटणी दोन चले आनी नातू हांचेमदीं केल्ली. तिमूर वंश सोळाव्या शेंकड्यामेरेन तिगून आशिल्लो.
- कों. वि. सं. मं.
तैवान:
एक जुंवो. हो जुंवो चीन देशाचे मुखेल भुंयेपसून सुमार १६० किमी. अंतराचेर आसा. हाका पोर्तुगीज भाशेंत ‘फोर्मोझु’ म्हळ्यार सुंदर, म्हण्टात. त्या जुंव्याच्या लागसारचे ल्हान १३ जुंवे, तशेंच पंगहू वा पेस्कदोरझ हातूंतले ६४ जुंवे, किमॉय गटांतले ४ जुंवे आनी मादझू जुंवे तैवानांत आस्पावतात. हातूंतल्या फक्त तैवान जुंव्याचें क्षेत्रफळ ३५,७६३ चौ. किमी. जाता. १९९१ वर्साचे जनगणनेप्रमाण हाची लोकसंख्या २,०४,५४,००० आशिल्ली. हे सगळे जुंवे ११८० २३’ उदेंत ते १२२० ६’२५” उत्तर ते २६० ९’ उत्तर अशे पातळ्ळ्यात. फकत तैवान जुंवो २१० ५४’ उत्तर ते २५० १८ उत्तर आसून ताची दक्षिण – उत्तर लांबाय सुमार ३७६ किमी. आनी उदेंत – अस्तंत रुंदाय सुमार १४४ किमी. आसा.
सद्या तैवानाक ‘राष्ट्रीय चीन, ‘नॅशनॅलिस्ट चायना’ वा ‘रिपब्लिक ऑफ चायना’ ह्या नांवान वळखतात.
भूंयवर्णन – हांगा १८२ किमी. लांबायेची जॉश्र्वे न्हंय सगळ्यांत व्हड
