शतमान ह्या काळांतली आसून ती भीर दोंगुल्ल्यांनीं मेळ्ळी.तातूंत अशें दिसलें की हांगाच्या घरांची बांदणी जरी ओबड-धोबड आसली तरी त्या काळांतले लोक सुसंपन्न आशिल्ले.तांच्या घरांचीं छपरां लाकडी वांशांचेर उबारिनासतना एकाचेर एक फातर दवरुन केल्ल्या खांब्यांचेर केल्लीं दिसतात.घराच्यो वण्टीय फातरांनीच बांदिल्ल्यो दिसल्यो.हांगाचे लोक कलात्मक नदरेन सोबीत अशो तरेतरेच्यो भांगराच्यो वस्ती वापरताले.ह्या वस्तींचो काळ कांय आहत नाणीं तशेंच अलेक्झांडर(सिकंदर)आनी फिलीप अरिडिअस हांच्या नाण्यांवयल्यान निश्चीत करुं येता. ह्या उपरांतची दुसरी वस्ती सिर्कापात इ.स.आदीं दुसरें-पयलें शतमान ते इ.स.चें दुसरें शतमन ह्या काळांत जाली.ही वस्ती भीर दोंगुल्ल्यांसावन वेगळी आसा.ह्या काळांत शाराभोंवतणीं फातरी (कोट)दुरीग आशिल्लें.ह्या दुरगाक चौकोनी बुरुज आशिल्लो.हांगा राजवाडयाचे अवशेशय मेळ्ळ्यात.तेचपरी हांगा कांय विहारय मेळळ्यात.ते भायर भांगराच्यो वस्तू,ग्रीक सोऱ्याचीं आयदनां,इंडो-ग्रीक.इंडो-सिंथियन,इंडो-पर्शियन आनी कुशाण काळांतलीं नाणीं तशेंस हेर वस्तू मेळ्ळ्यात. सिरसूख ही इ.स. दुसरें तें पांचवें शतक ह्य काळाखतली तिसरी मह्वाची वस्ती.मर्यादीत उत्खननाक ह्या वस्तीचें पुराय स्वरुप जाय तशें ज्ञात जावंक ना.पूण त्या काळांत तक्षशिले भोंवतणीं फातरांचे कोट आनी अर्दवाटकुळाकृतीचे बुरुज आशिल्ले हें दिसता.हूणांनी इ.स.पांचव्या शतमानांत हे वस्तीचो नाश केलो. हे भायर धर्मरजिक ह्या नांवान वळखुपांत येवपी उत्खनित केला.ताचें स्वरुप पळोवन तो कुशाण काळांतलो आसूंक जाय अशें जायत्या पुरातत्त्ववेत्त्यांचें मत आसा.सिरसूखा लागसार अशोकाचो पूत कुणाल हाच्या काळांतलो स्तूप आनी विहार मेळळा.जाऊलियन,मोहरा मोरादू नगरांनी शिल्पां आनी विहार मेळ्ळ्यात.सिर्कापा लागसल्ल्या जादिंअलाक ग्रीक पददतीन बांदिल्ल्या देवळाचे अवशेश मेळळयात. तक्षशिलेच्या उत्खननांत बौध्द धर्मा कडेन संबंदीत आशिल्ल्यो जायत्यो वास्तू आनी गांधार शैलींतलीं शिल्पां मेळळयांत.भीर दोंगुल्ल्यां लागसार पुरातत्तवीय संग्रहालय आसून थंय पुर्विल्ल्यो वस्तू दवरल्यात.
कों.वि.सं.मं.
ताऊसः एक तंतूवाद्य.म्हळ्यार मोर,हें उतर मूळ अरबी भाशेंतलें.ताऊस हें सतारीभाशेन वाद्य आसून ताच्या तळाक लाकडी मोर बसयतात.ह्या मोराचे फाटीर कातडयान नटयल्ली एक चवकोनी पेटी आसता. तिच्या मध्यकाल एक घोडो.तिचे लागसारच दुसरी एक घोडी आसता.पेटयेचेर एक दांडी आसता.खुंटयो,अट.पड्डे,आदी वेवस्था सतारीवरीच आसता.ताऊसाक मुखेल चार सरयो आसतात.तातूंतल्यान सा.प,सा.म.अशें स्वर मेळटात.तर्फांखातीर सतरींत जशो उजवे वटेन रेजा दिवन तातूंत इकरा खुंटयो बसयल्ल्यो आसतात तशो हातुंतूय आसतात.सरयो आनी तर्फां जुळोवपाची पद्दतय सतारीवरीच आसता.पूण वाजोवपांत मात वेगळेपण आसता.घोडयाच्या केंसानी ताणून घेतिल्ली धनुकली घेवन ताऊस वाजयतात.ह्या धनुकलीची लांबाय सुमार पावणेदोन फूट आसता.ह्या वाद्यांत वीस पड्डे आसतात.हें वाद्य स्वतंत्रपणान वाजयतात.
-कों.वि.सं.मं.
तांगसाः एक जमात.अरुणाचल प्रदेशांतले भारत-ब्रह्मदेश शीमेचेर ह्या लोकांची वसती आसा. ब्रह्मदेशाचे उदेंते कडेन आशिल्ल्या मसोई सिन्रापुम नांवाच्या एका दोंगरार एके अतिमानवी शक्तीपसून आपली उतप्त्ती जाली अशें ते सांगतात.तेचप्रमाण आपूण मूळचे ब्रह्मदेशा(मियानमार)पलतडचे आसून थंयसावन आसामांत आयले अशेंय ते सांगतात. तांगसा ह्या शब्दाचो अर्थ दोंगरी लोक असो आसा.हे जमातींत खूब उपजमाती आसात.तातूंतल्यो ,योगली.मोसांग,रोन्-रांग, खेमसिंग,मोकलुम,लोंगफी,सनके,लुंग्री ह्यो मुखेल .ह्यो सगल्यो जमाती तिरप आनी नामाचिकच्या देगणांनी रावतात. तांगसा लोकांमदी एकठांय कुंटुंबपदद्त आसता.दरेका दांपत्याक घरांत एक स्वतंत्र कूड आसता.सगल्यांक काम करचें पडटा.फांतोडेर उठून बायलो भात कांडटात.उपरांत उदक हाडप,रांदप-जेवणां जातकच शेतांत वतात आनी सांजवेळार भाजीपालो,जळोव घेवन घरा येतात.घरा येतकच परत जेवणां करुन जेवतात आनी सगळीं कामां जातकच शेकोटी पेटोवन बसतात.रातचे उसरां न्हिदपाक वतात. तांगसंची घरां चवकोनी आसून घराच्यो वण्टी कोंडयांपसून तयार करतात.घरांत तीन मुखेल कुडी आसतात.सगळ्यांत पयले कुडीत रेडे,दुकरां आनी हेर जनावरांच्यो कवटयो लायिल्ल्यो आसतात.ही कूड सोयऱ्यांखातीर दवरतात.मदल्या सालाचे खूब वांटे करतात.ताका लागून दरेकल्याक स्वतंत्र कूड मेळटा.हाका तेंकून सोंपो आसता.थंय कड्डण कांडपाचीं वानां.उखळां आसतात.भितल्ले वटेन रांदचीकूड आसता. आंकवार चलयां खातीर खास अशें वेगळें शयनघर गांवांत आसता.गांवांत जेन्ना आंकवार चलयो चड आसतात तेन्ना हें सामुदायिक शयनघर बांदतात. तांगसा लोक मध्यम बांद्याचे आनी बळिश्ट आसतात.चडशा लोकांचो वर्ण हळदुवो-गोरो आसता.कांय लोक सावळ्या वर्णाचेय आसतात.तांगसा तरणाटे चले चलयो रंगरंगयाळे कपडे वापरतात.बायलो कमराभोंवतणी धोंपरासकयल मेरेन काळो कपडो गुठलायतात.ब्लाऊज घालून वयल्यान उपरणें घेतात.दादल्या-बायलांक अलंकारांची खूब आवड आसता.दादले तांब्याचे सरयेंत रंगीत मणी ओंवून कानांत घालतात.बायलो कानांतलीं आनी गळयांत मणयांच्यो माळो घालतात. नाण्यांची आनी पवनांची गळसरी तांकां चड आवडटा.त्यो धातूचीं कांकणां घालतात आनी पायांत मणी बांदतात. तांगसा लोक एका श्रेश्ठ देवाचें अस्तित्त्व मानतात.ताका ते सिकिआ,प्रा वा रांग काऊ हावा अशींय नांवां दितात.तांच्यांत सूर्यपुजेक खूब म्हत्व आसा.वत आनी पावस ह्या दोंगांखातीर ते सूर्यपुजा करतात.तांगसा हे जडप्राणवादी आसून लोंग्जुम हो पावस दिवपी,आनी शेत पिकोवपी देव,रंग्फी हो अग्निदेव आनी यंग्बन हाका रानांचो देव मानतात.पुरयताक तांगसा लोक खूब मानतात.तशेंच तांचेमदी देवऋषीय आसतात.रोगपिडा बरी करप हें तांचेण मुखेल काम आसता. तांगसा लोकांमदी खूब गोत्रां आनी कुळां आसात.एकाच कुळांत वा
