जातिपुष्प;इंग्लीश-स्पॅनिश जॅस्मिन्स,कॉमन जॅस्मिन;लॅटीन-जॅस्मिनम ऑफिसिनेल फार्मा ग्रँडिफ्लोरम,जॅस्मिन ग्रँडिफ्लोरम;कूळ-ओलिएसी). ही वाल मूळची वायव्य हिमालयांतली.भारतांत ती सगळ्या वाठारांनि जाता.पूर्विल्ल्या काळासावन हे वालीची खबर आर्य आनी अरब लोकांक आशिल्ली,हें संस्कृत साहित्यांतल्यान दिसून येता.हे वालीक लांब ताळ्यो येतात आनी लागसार जो आदार मेळटा,ताचेर त्यो चडटात.एके ताळयेक सात ते इकरा पानां आसतात आनी तातूंतले निमाणें पान हेर पानांपरस व्हड आसता.ताळयेच्या तोकांक वा पानांचे ताळयेच्या मदल्याक,ताळये परस लांब फुलांची ताळी येता.तिका नाजूक,धवीं आनी पोंदचे वटेन जांबळीं आशिल्लीं,पांच पाकळ्यांचीं वासाळ फुलां येतात. सपाट प्रदेशांत तेचपरी सुमार ३,००० मी.उंचायेच्या दोंगराळ भागांत ही वाल व्हड प्रमाणांत दिश्टी पडटा.युरोप आनी भुमध्य दर्याच्या लागसारच्या देशांनी ह्या फुलांपसून व्हड प्रमाणांत वासाळ द्रव्य काडटात.भारतांत राज्यस्थान,कुमाऊँ,मध्य प्रदेश आनी उत्तर प्रदेश ह्या वाठारांत कांय कडेन वासाळ द्रव्यांच्या उत्पादनाखातीर व्हड प्रमाणांत जायांची लागवड करतात. हे वालीक पिकाळ आनी उदक सांठून उरना,तसली जमीन लागता.मार्च-एप्रिल ह्या म्हयन्यांत जमीन खणून माती बारीक करून दवरतात.उपरांत जून म्हयन्यांत आळीं करून तातूंत जायांच्या वालींच्यो ताळ्यो १.५-३ मी.अंतराचेर लायतात.जशी ही वाल वाडूंक लागता,तसो माटव घालून तिका माटवार चडयतात.जूलय ते सप्टेंबर म्हयन्यांत फुलां येवंक लागतात. बऱ्यांत बरीं वासाळ द्रव्यां,शाबू,सौदर्य प्रसाधनां,दंतमंजनां,धूप,तंबाकू आदी वस्तू तयार करपाक जायांचे तेल वापरतात.जायांच्या फुलांतल्यान सुमार ०.०२५% ते ०.०३०% अत्तर मेळटा.हे वालीचीं मुळां वांटून नायटयार (कातीक जावपी एक रोग)लायतात.ताचीं पानां चाबल्यार तोंडाचे विकार कमी जातात.पानांचो रोस'किल्ली'ह्या रोगाक लायतात.काती रोग,दोळ्यांचीं दुयेंसां,तकली उसळप,कान दुखप आदी दुयेंसांचेर ह्या झाडापसून तयार केल्लीं तेलां आनी अत्तरां उपेगी पडटात.कृमिनाशक,मूत्रल(मूत निवळ करपी)आनी मासिक पाळीच्या दुखण्याचेर ही वाल उपेगी पडटा.जायेंत 'जॅस्मिनीन'हे अल्कलॉइड आसता. हे वालीक तांबेरा,पानावेले दाग आनी काजळी हे रोग जातात.तेन्ना तांचेर बोर्दो मिश्रण (कॉपर सल्फ़ेट आनि चुनो)वा हेर रोगनाशाक द्रव्यांचो फवारो मारतात. गोंयांत जायांची लागवड करतात.म्हाड्डोळ आनी बोरये ह्या दोन वाठारांनी ही लागवड चड प्रमाणांत करतात.गोंयांत जावपी जायांचो उपेग देवाक फुलां ओंपपाक वा मकराचे सजावटीक आनी बायलां केंसांत माळपाखातीर वापरतात. धवी जाय:(लॅटीन-जॅस्मिनम ऑफिसिनेल).ही वाल झोंपानी आनी मोडणां घेत वाडटा.उश्ण आनी समशितोश्ण कटिबंधांतल्या हवामानांत हे वालीची लागवड जाता.ही वाल मुळची इराण आनी काश्मीर ह्या वाठारांतली आसून थंय ती ९३० ते २७९० मी.ऊंच मेरेनच्या वाठारांत वाडटा. जाय हो,मूळ वनस्पतीचो प्रकार आसून ताचे आनीकूय हेर प्रकार आनी उपप्रकार आसात.हे वालीक उण्या प्रमाणांत फुलां येतात.हे जायेचें,चार वा पांच पाकळ्यांचें फुल कोरान धवें आनि वासाळ आसता. रानजाय:(लॅटीन-क्लेरोडेंड्रॉन इनर्मी;कूळ-व्हर्बिनेसी).हें झाड भारतांत दर्यादेगेवेल्या वाठारांत जातात.ह्या झाडाक भरपूर खांदयो येतात आनू त्यो मेळत तश्यो पसरतात.ताचीं पानां लआंबशीं,वाटकुळीं ४*२ सेंमी.लांब,काळसर पाचवीं आसतात.तीं कोडू आनी विखारी आसतात.ह्या झाडाक लांब,धवीं आनी नळये आकाराचीं फुलां येतात.ह्या झाडाचीं मुळां उकडून तयार केल्लें तेल,संधीवाताचेर गुण्कारी आसता.
जायफळ:(मराठी-जायफळ;संस्कृत-जायफलम,मालतीफलम;कन्नड-जाजीकाई;इंग्लीश-नटमेग;लॅटीन-मिरिस्टिका फ्रॅग्रॅन्स;कूळ-मिरिस्टिकेसी).आशियाचे अस्तंतेक आशिल्ल्या मोल्यूका जुंव्यावेलो हो रुख पूर्विल्ल्या काळासावन थंय आसा आनी थंयच ताचें मूळ थळ आसा.दोनूय उश्ण कटिबंधीय देशांत ताची लागवड करतात.मलाया वाठारांतूय ताची व्हड प्रमाणांत लागवड जाता.भारतांत तमिळनाडू राज्यांत (निलगिरि,कोईमतूर,सालेम,तिनेवेल्ली,मदुराई,कन्याकुमारी आदी वाठारांत)लागवड करतात.उश्ण आनी ओलसार हवा ह्या रुखांक बरी मानवता.देखून अशा जाग्यांनी शास्त्रीय उद्यानांत आनी कोंकण,कारवार,केरळ आनी आसाम ह्या वाठारांत हे रुख लायतात.आंध्र प्रदेश (अराकू दरी)आनी केरळ (वायनाड)ह्या वाठारांत ह्या रुखाची वाड बरी जाता.ह्या रुखाची लागवड बियांपसून जाता.रोप्यांक सावळेखातीर केळी,ग्लिरीसीडिया असलीं झाडां लायतात.काफी,च्या,नाल्ल,सुपारी आनी रबर आदींच्या मळ्यांत जायफळ मिश्र पीक म्हूण लायतात.वेस्ट इंडीज ह्या वाठारांत कलमां लावन हो रुख वाडोवपाच्या प्रकाराक यश मेळ्ळां. संस्कृत वाड्मयांत इ.स.६०० पसून जायफळाचो उल्लेख मेळटा.जायफळाच्या मुळच्या संस्कृत नांवाकडेन भारतांतली आनी ब्रह्मदेशांतलीं जायफळांचीं नांवां सारकेपन दाखयतात.हाचेवेल्यान हो रुख मलाया वाठारांतसून बऱ्याच पयलींच्या काळांत आयला आसूंक जाय.जायफळाच्या वंशआंत (मिरिस्टिका)वट्ट ८० जाती आसात. ह्या रुखाची उंचाय णव ते बारा मी.आसता.ह्या रुखाक बाराय म्हयनें पानां आसतात.ह्या वासाळ रुखाक वेगळायल्लीं लिंगां आसतात.ताची साल गडद उदी कोराची,काळसर आनी फटी आशिल्ली,पानां चिवट,एकाफ़ाटल्यान एक,सादीं,पारदर्शक तिबे आशिल्लीं,लांबशीं-वाटुकळी वा भाल्यासारकीं आसतात.डिसेंबराच्या सुमाराक चवराभशेन,तुऱ्याचेर लेव हळडुवीं आनी वासाळ फुलां येतात.फुलां भितर फकत तीन संदलां आनी एकसंघ केसरदलां वा उर्ध्वस्थ किंजपूट आसता.जायफळाचो रुख रोयल्या उपरंत तो स ते सात वर्साचो जायमेरेन नर काय मादी हें कळना.बरेच फ़ावट जायत्या वर्सां उपरांत नवरुखाचेर स्त्री-पुष्पां येव्ंक लागतात.नर रुखाचें प्रमाण खुबूच आसता.तांचो उपेग तितलोसो जायना.देखून तातूंतले थोडे रुख कापून उरिल्ल्या रुखांचेर मादी रुखाच्यो खांद्यो लावन कलम करतात.ह्या रुखाक ६ ते ९ सें मी.लांब,वाटुकळीं वा पेराभशेन मांसाळ एककुडीं,जोडयेन वा घोंसानी मृदुफळां येतात.हीं फळां सुर्वेक हळडुवीं आनी उपरांत तांबसार जातात.ताची बी लांबोडी वाटकुळी आसून ताचें भायलें कट्टें गडद पिंगश्या कोराचें आनी शिंदूरी कोराचे जाळीदार पत्रीन (पड्डो)धांपिल्लें आसता.हाकाच जायपत्री म्हण्टात. जायफळाच्या झाडाक सात वर्सा उपरांत फुलां येवंक लागतात.फुडें पंदरा ते वीस वर्सा मेरेन दरेका वर्सा फळां येवंक लागतात.सत्तर ते ऐंशीं वर्साच्या रुखाकूय फळां येतात अशीं कांय उदाहरणां आसात.दरेका रुखाक दर वर्सा सुमार १,२०० फळां येतात.पूण कांय रुखांक वर्साक ४,००० मेरेन फळां येतात.भायल्या देशांनी २०,००० मेरेन जायफळाचीं फळां येवपाचो विक्रम घडला.ईस्ट इंडियन (इंडोनेशिया) जायफळांक बरीच नामना आसा. जायफळांक उग्र वास आसता आनी तीं रुचीन तिखट आसतात.जायपत्री तिखट,कोडसार रुचीक आनी उश्ण आसता.जायफळ तुपांत दवरल्यार चड वर्सां तिगूंक शकता.जेवण-खाणाच्या विंगड विंगड पध्दार्थांनी तेचपरी विड्यांत रूच आनि वास येवपाखातीर जायफळांचो उपेग करतात.जायफळ कामोत्तेजक,उत्तेजक,स्तभंक(आतकड्यांचें आकुंचन करपी,आदार दिवपी)आनी वायेचो नाश करपी आसा.तकली
