कोंकणी विश्वकोश: १ ८०% लोक आदारेिल्ले आसात. भात, गंव, बाजरी, मको, चणो (हरबरों), जंव, ही राज्यांतली मुखेल शेतको पिकावळ आसा. १९८८-८९ वसर्ग बरे भातपिकावळोखाल २.८८ लाख हेक्टर वाट्प्रर आसलो. २.०६३ लाख हेक्टर वाठारांत गंव आनी २.०१ लाख हेक्टर वाठारांत मक्याचे उत्पादन जाता. १९८६-८७ त १४.४३ लाख टन फळ-फळावळीचे उत्पादन जाले. चणो हरजन्याचे उत्पाद:ा लडाख अासा. प्रमाणांत अर्थीक घटसाण मेळ्ळ्या. १९८६-८७ वसाचे येवजणेप्रमाण त्यावसर्ग पर्यटनाचेर ७.५० लाख रुपया खर्च केले. १९८७ वसा राज्याक ७.२० लाख भाँवडेकारांनी भेट दिली. लगदाकाम ह्या उद्येगांतल्यान १९८३-८४ वसर्ग १,५७३ दशलक्ष रुपया १९८५-८६ त ४० कोटी रुपया मोलाच्यो काश्मीरी हातमाग वस्तू परदेशांत निर्यात जाल्यो. हातमाग वेवसायांत १.९० लाख लोकांक रोजगार मेळ्ळा. १९८४ त राज्यांत २ केंद्र सरकारी मळावेले कारखाने, ३० मध्यम उद्येगीक कारखाने आसले. जम्मू वात्ररांतली बारी ब्रह्मारा वसाहत राज्यांतले सगळ्यांत व्हड उद्येगीक संकूल आसा. ते ३२० एकर वाठारांत वसलां. मार्च १९८७ मेरेन लघु-उद्येग वाठारांत २१.२२ हजार उद्येगीक केंद्रांची नोंद जाल्ली. तातूंत ९४,००० लोकांक रोजगार मेळ्ळा. येरादारी आनी संचारणः जम्मू-पठाणकोठ रेल्वे आनी रस्त्यामार्गान, काश्मीर भारतांतल्या हेर राज्यांक जोडलां. बनीहल दोंगरांतलो जवाहर बोगदो जम्मू आनी श्रीनगर शारांक जोडटा. १९८३ मेरन राज्यांत ११,८६३ किमी. लांबायेचे रस्ते आसले. १९८३-८४ मेरेन ५२,९३० मोटर वाहनांची नोंद जाल्ली. १९८५-८६ मेरन राज्यांत ७७ केिमी. राज्यांत १,५१० पोस्ट कचेन्यो आनी ९७ दूरवाणी केंद्रां आसात. राज्यांत ३७ दिसाळीं, १२३ सातोळीं, १२ म्हयन्याळीं उजवाडाक येतात. आफताब, श्रीनगर टायम्स, आयना, हम दर्द, जमीनदार, वूलर, नवजीवन, श्रीनगर एक्सप्रेस, नज्वा ई शुभ रोशनी, मदार ई काश्मीर लोक आनी समाजजीणः काश्मीर राज्याचो आवांठ २,२२,२३६ चौ.किमी. आसा. तातूंतलो ७८,९३२ चौ.किमी. वाठर पाकिस्तानांत तर ४ २,७३५ चौ.किमी. वाठार चीनांत उरता. १९९१ चे जनगणनेप्रमाण भारतीय काश्मीराची लोकसंख्याः ७७,१८,७०० इतली आसता. राज्यांतलो मुखेल धर्म मुसलमान आसा. हिंदू, शिख, बौध्द, नूरबक्षीया, नक्षबंद ह्या पंथाचे आसात. कांय मुसलमान आदले हिंदू लडाख वाठारांतल्या बौध्दांचे रक्तवस्त्र अानी पीतवस्त्र अशे दोन फांटे अासात. काश्मीरी मुसलमानांत आयजूय पोरन्या हिंदूंच्यो चालीरिती दिश्टी जम्मूआनी काश्मीर चालीरिती एकसारक्यो आसतात. अशे सुवाळे खूब दीस चलतात. तातूंत रंगीत ‘व्यूग' नांवाचे आकृतीचेर उबो करून साकर खावपाक दितात. चाल अासली. सद्या ती बंद पडल्या. बराला जमातींत लग्न जावंक सोदपी चल्याक, चलयेच्या बापायकडेन चाकरी करची पडटा. लोकरी, वसंतोत्सव आनी वैशाखी ह्यो परबो राज्यांत सगळेकडेन मनयतात. महाशिवरात्र (हेरथ), चैत्री पाडवो आनी पौषांतली उमास (खिचमावस) ह्यो परबोय राज्यांत मनयतात. अमरनाथ, त्रिकूटतीर्थ ह्यो वैष्णोदेवीच्यो चुडीदार पिंजाम घालतात. खास प्रसंगार शेरवानी, लांब डगलो आनी रंगीत रुमाल (कसबा) बांदतात, हिंदू पंडीत खांद्यार उपरणे घेवन कान धांपतात आनी सोबीत फेटो बांदतात. हिंदू बायली तकलेक चवकोनी असो आसता. च्या आनी तंबाखूची सवंय सादारणपणान सगळ्यांक आसता. कडक शिंयाळ्यांत कांग्री नांवाचे शेगडेचेर उब घेवपाची पध्दत राज्यांत चलता. कांग्री हें काश्मीरर्चे खाशेलपण आसा. ७९५ नांवाजल्यात. शिक्षणः शिक्षणाच्या मळार काश्मीर हेर राज्यांकडेन तुळाकेल्यार खूब फार्टी आसून साक्षरतेचे प्रमाण २६.१७% आसा. १९८४-८५ वसमेिरेन राज्यांत ९०९ माध्यमिक, २,११३ ऊंच मुळाव्यो आनी ७,६४६ मुळाव्यो शाळा आसल्यो. ह्या सगळ्या शाळांनी ७,३९,००० भुरगीं शिकप घेतालीं. राज्यांत २ वैजको महाविद्यालयां, १ अभियांत्रिकी महाविद्यालय , १ शेतकी महाविद्यालय, २ पॉलीटेक्नीकां, १२ वेवसायीक १. जम्मू विश्वविद्यापीठ- जम्मू २. काश्मीर विश्वविद्यापीठ- श्रीनगर ३. शेर-इ-काश्मीर विश्वविद्यापीठ (शेतकी आनी तंत्रीक)- श्रीनगर भाशा आनी साहित्यः जम्मू आनी काश्मीर राज्याची राजभास उर्दू काश्मीरी भास उलोवपी लोक रावतात. तेराव्या शतमानांत 'कःशुर लिपींत बरोवपाक लागले. सद्या काश्मीरी भास देवनागरी लिपींत सगळ्यांत पूर्विल्लो ग्रंथ मानतात. हे भाशेतल्या पूर्विल्ल्या साहित्याचेर धर्मीक आनी आध्यात्मिक गजालींचे पडबॅिब पडलां. शितिकंठ, लल-द्यद वा लल्लेश्वरी, भट्टावतार, सूफी कवी शेख नूर-उद्-दीन नूरानी हे प्रेमाख्यानकाळांत पुराणिक आनी इराणी कथांच्या आदारान रमझान बट्ट, काश्मीरी साहित्यांत मोलाची भर घालप्यांमदी वहहाब परे, मक्बूल शाह,
