Page:Konkani Viswakosh Vol1.pdf/799

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.

कोंकणी विश्वकोश : १ निमाणी इ.स. ११ व्या शेंकडयांतल्या उज्जयिनीच्या लेखांत दिसून येता. ह्या वर्णाचे ध्यान अशें सांगलांः त्रिलोचनां जगध्दात्रीं वरदां भक्तवत्सलाम्। एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् । अर्थ- हे कमलानने, ह्या वर्णाचे ध्यान सांगतां तें आयक. हिणे आंगाक रक्तचंदनाचो लेप लायिल्लो आसून ती विचित्र रंगांचे न्हेसण न्हेसल्या. तिका तीन दोळे आसात. ती जगध्दात्री आसून भक्तांक वर दिवपी आनी भक्तवत्सल आसा; अशा ब्रह्मरूपी जकाराचे ध्यान करून ताचो मंत्र धा वेळा जपचो. - कीं. वि. सं. मं. जगन्नाथ पंडितराजः (जल्मः १५९०, मरणः १६६५). संस्कृतांतली एक म्हान कवी आनी काव्यशास्त्रकार तो आंधवेंगिनाडी कुळांतलो तैलंगी ब्राह्मण आशिल्लो. ताचो बापूय पेरुभट्ट वा पेरमभट्ट हो तो ज्ञानेंद्रभिक्षू नांवाच्या गुरुकडल्यान अद्वैत, महेंद्राकडल्यान न्याय आनी हो ताची व्याकरणांतलो गुरु ताच्या जिविताविशीं निश्चित अशी म्हायती मेळना. अशें म्हण्टात की सुर्वेक तो जयपुरांत एका विद्यालयाची संस्थापक आनी अध्यापक आशिल्लो. उपरांत १६२५ त, आसफखानाचो दिवाण मुकुंद माथुर हाच्या मेळटा, की जहागिराच्या काळांतूच जगन्नाथपंडीत तृाच्या आलाशिन्याक आशिल्लो, जहांगिराच्या मरणाउपरांत तो उदेपूरच्या जगत्संहाच्या आलाशिन्याक गेलो. फुडें बादशहा शहाजहानच्या आपोवण्याक लागून दारा शिकोह हाका संस्कृत शिकोवपाखातीर तो दिल्लीक परत गेलो. ताणे दरबारांतल्या गर्विश्ठ काजीकडेन भासाभास केली आनी त्या काजीक हरयलो, तेन्ना बादशहा शाहजहान ताचेर खुश जालो आनी ताणे चलयेवांगडा ताचो मोग जडली. लवंगी ही शहाजहानची मानेिल्ली चली आशिल्ली, अशें कांय जाण म्हण्टांत; जाल्यार, ती थंयची एक दासी आशिल्ली, अशें हेर जाणकारांचे मत आसा, हे आख्यायिकेप्रमाण दोशी थारायलो आनी बहिश्कृत केली. ताका लागून निशैवन तो गंगेच्या घाटार गेलो आनी थंय लवंगी वांगडा बसून ताणे 'गंगालहरो' हें आपलें ५२ श्लोकांचे नामनेचे काव्य रचलें. एकेका श्लोकाचे रचनेवांगडा गंगेचे उदक एकेक सपण वयर चडत आयलें आनी ५२ श्लोक जातकच उदक प्राणनारायण हाचेकडेन कांय काळ रावलो. उपरांत तो मथुरक आयलो ताका कृष्णभक्तीची ओड लागिल्ली हें ताच्या ‘भामिनीविलास' हे काव्यरचनेतल्या एका श्लोकांतसून दिसून येताः रे चेतः कथयामि ते हितमिदं वृन्दावने चारयन् वृन्दं कोऽपि गवां नवाम्बुदनेिभो बन्धुर्न कार्यस्त्वया । सौन्दर्यामृतमुद्गरद्धभिरभितः संमोह्य मन्दस्मितैरेष त्वां तव वल्लभांश्च विषयानाशु क्षयं नेष्यति। • (शांतविलास) ताका तूं केन्नाच लागीं करुं नाका. कारण सगळ्या वटांनी सोबितकायेचे अमृत शिंपडावपी अशा नाजूक हांशांनी भुलोवन, तो तुजो आनी तुज्या आवडट्या विशयांची रोखडोच नाश करतली. जगन्नाथान केल्ली काव्यरचना अशीः ‘गंगालहरी' वा 'पीयूषलहरी', लहरी, ‘जगदाभरण' (शाहजहानची चलो दारा शुकोह हाची तुस्त करून बरयल्लें काव्य), ‘आसफविलास' (नबाब आसफखान हाच्या मरणाचेर बरयल्लें शोक-काव्य), 'प्राणाभरण’ (कामरुपचो राजा प्राणनारायण हाची तुस्त करून केल्ली रचना), ‘भामिनीविलास' (प्रास्ताविकविलास वा अन्योक्तिविलास, शृंगारविलास, करुणविलास आनी शांतविलास अशे ताचे चार उल्लास आसात). ताच्या काव्यांत प्रसाद आनी माधुर्य हे गूण दिसून येतात. - संस्कृत काव्यशास्त्राचे परंपरंतलो जगन्नाथ हो निमाणो शास्त्रकार काव्यशास्त्राविशींचे ग्रंथ प्रमाण अशें मानतात. 'रसगंगाधर हो ग्रंय आयज पुराय मेळना. ताचीं फकत दोनूच आननां (प्रकरणां) मेळटात. 'प्रौढमनोरमा' ह्या व्याकरणावयल्या ग्रंथाचे खंडन करपाखातीर स्वतंत्र बुध्दीचो थाव ह्या ग्रंथांतल्यान होलमता. ताचे गद्य बरोवपलेगीत जगन्नाथाच्या 'भामिनीविलास' ह्या काव्याची फ्रेंच अणकार आबेल बेर्गेनी ह्या फ्रेंच पंडितान मूळ संहितेसयत पारीस हांगा उजवाडायलो (१८७२). डी. गॅलनॉस हाणे भामिनीविलासांतल्या प्रास्ताविकविलासाच्या पयल्या ९८ श्लोकांचो ग्रीक भाशेत अणकार केला (१८४५), जाल्यार बोलेन हाणे करुणाविलासाची जर्मन अणकार केला १८४०). ( - - कीं. वि. सं. मं. जगन्नाथपुरीः भारतांतल्या चार धामांतले एक आनी ओरिसा राज्यांतल्या पुरी जिल्ह्याचे मुखेल ठिकाण. लोकसंख्याः सुमार ७५,००० (१९८१). हें नगरमहानदीच्या त्रिभुज प्रदेशाचे (Celta) दक्षिणेक दर्यादगेर वसलां आनी कटकसावन सुमार ७२ किमी. आनी भुवनेश्वरसावन सुमार ३२ किमी. अंतराचेर आसा. ओरिसांत विष्णूच्या चार आयुधांचीं क्षेत्रां म्हण्टात. पुराणांत श्रीक्षेत्र वा पुरुषोत्तम क्षेत्र म्हूण आयला, हांगाचे जगन्नाथाचें शेंकडधांत बांदलें, अशे म्हण्टात. ह्या मंदिरांत जगन्नाथ (कृष्ण), बलराम इतलेंच अवयव आसात. दर बारा वसांनी ह्यो मुर्ती नव्यान करतात. ह्या 'ह्या जगन्नाथाविशीं एक सविस्तर कथा क्षेत्रमाहात्म्यांत आयल्या ती अशीः szo ताच्या राज्यांत व्हडल्यो-व्हडल्यो इमारती जायत्यो आशिल्ल्यो, पूण ताणे राजाक सांगलें, “ह्या व्हडल्या कलापूर्ण देवळांत बसपाक