Page:Konkani Viswakosh Vol1.pdf/76

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.

लागता. आनी ताका लागून हवामानांत उश्णताय येता. शरद ऋतूंत हरीकेन ह्या चक्री वादळाक लागून फ्लॉरिडा आनी गल्फ ह्या दर्यादेगांचेर भरपूर पावस पडटा. दक्षिण वाठारांत अस्तंतेवटेन पावसाचे प्रमाण उणें जावन थंय 500 ते 800 किमी. रुंदायेचो उण्या ओलसाणीचो वाठार तयार जाला. उदेंतेवटेनच्या दर्यादेगे सवन हो वाठार पयस आशिल्ल्यान हांगा वट्ट पावसाचें प्रमाण उणें आसा. कॅनडाच्या शीमे लागीं ह्या वाठाराचे उदेंते वटेन 75 सेंमी. पावस पडटा, पूण अस्तंतेवटेन फकत 45 सेंमी. मेरेन पडटा. शिंगाळ्यांत मदींमदीं थंड हवेचीं ल्हारां आनी हिम वादळां येतात. अशा वेळार तापमान सामकेंच सकयल देंवता. डाकोटाच्या उत्तर वाठारांत 45.6° से. आनी टेक्सासच्या मदल्या वाठारांत 17.8° से. मेरेन आसता. गिमांत मात तापमान सादारणपणान सगळेवटेन सारकेंच आसता. पावस चडसो वसंत ऋतूंत आनी गिमाच्या पयल्या अर्दांत पडटा.

4. अर्दो उसू पडिल्लो (partially deserted) वाठारः हो वाठार रॉकी पर्वत आनी उण्या ओलसाणीच्या हवामानचो वाठार हांचे मदीं 500 ते 800 किमी. मेरेन रुंदायेचो आसा. समुद्र थरा सावन ह्या वाठाराची उंचाय 900 मी. आसा. हांगा पावसाचें आनी हिम पडपाचें प्रमाण बरेंच उणें आसा. उत्तर माँटॅना राज्यांत वर्सुकी पावस 30 सेंमी. जाल्यार दक्षिणे वटेन टेक्सास राज्यांत 62 सेंमी. मेरेन आसता. शिंयाळ्यांत जानेवारी म्हयन्यांतलें सरासरी तापमान येलोस्टोन पार्क हांगा -54.4° से. जाल्यार टेक्सास हांगा -12° से. आसता. ह्या दिसांनी बर्फ पडटा. पर्वतांनी वर्सभर पावस पडत आसता.

5. उसू पडिल्लो (totally deserted) वाठारः ह्या वाठारांत नेवाडा, उटा, न्यू मेक्सिको, कॅलिफोर्नियाचो आग्नेय वाठार, आनी टेक्सास राज्याचो नैऋत्य वाठार हांचो आस्पाव जाता. वर्सुकी पावस 25 सेंमी. परस उणो आनी चडसोच गिमांत पडटा. ह्या काळांत जुलय म्हयन्याचें सरासरी तापमान 26.7° सें. सुमार आसता.

वनस्पतः हवामाना प्रमाण वनस्पतीचे चार विंगड विंगड प्रकार सांपडटात.

1.रानांचो वाठारः ईशान्येवटेन मेन राज्यां सावन मिनेसोटा राज्या मेरेन रुंदाय आशिल्लो हो वाठार दक्षिणेक अॅपालॅचिअन पर्वताच्या तोंका मेरेन पातळला. ह्या वाठाराचे उत्तरेवटेन धवे तांबडे पायन, हॅमलॉक, स्प्रूस, जॅक पायन आनी बलसम फर अरुंद पानांचे रुख आसात. हे भाय हॅमरिस्क, पेपरबर्च, विलो, आल्डर, अॅस्पेन आनी पॉप्लर ह्याय बी झाडांची वाड जाता. ह्या वाठाराचे दक्षिणेक सुर्वेक भरसल्या जातीचीं रानां आसात. फुडें घट लाकडाची रुंद पानांनी, पानझडी रुखांची पानां आसात. हीं रानां न्यू इंग्लंड ते मिसूरी आनी टेक्सासच्या उदेंत वाठारा मेरेन पातळल्यांत. तातूंत मॅपल, ओक, लोकस्ट, लिंडन, वॉलनट, हिकरी, बीच असले रुख आसात.

अॅटलांटिक आनी गल्फ दर्यादेगेच्या वाठारांत पायन, हिकरी, ओक, मॅग्नोलिया, व्हायट सेडार, अॅश हे रुख आसात. फ्लॉरिडाच्या चिखलाच्या वाठारांनी सायप्रस, ट्रॅपेलो आनी व्हायट सेडार हीं झाडां आसात.

2. तणाचो वाठारः ह्या वाठाराक ‘प्रेअरी’ अशें म्हणटात. तो उत्तर. डाकोटा राज्यासावन दक्षिणेक टेक्सास मेरेन उण्या ओलसाणीच्या हवामानाच्या वाठारा मेरेन दक्षिण-उत्तर पातळला. बफेलो, प्रागा, सायड ओक बंच, व्हीट आनी नीडल हे आनी तणाचे हेर बरेंच प्रकार हांगा दिश्टी पडटात. पर्वत आनी ऊंच पठारांच्या वाठारांत येलो पायन, डग्लस फर, स्प्रुस हे अशीर पानांचे रुख हांगा आसात.

3. उसू पडिल्ले वाठारः रॉकी पर्वताचे अस्तंतेवटेन सेज ब्रश नांवाचीं झोंपां आसात. मात्शा चड पावसाच्या पर्वतांच्या देंवतेचेर आनी ल्हान ददोंगुल्ल्यांचेर ज्यूनिपर, नट पायन हे रुख आसात. आग्नेय कॅलिफोर्निया सावन टेक्सास मेरेन उसू पडिल्लो वाळवंटांचो वाठार आसा. थंय निवला, बाभळ, जोशुआ हे सारकी वनस्पत आसा.

4. पर्वताच्या उंचल्या वाठारांनी तण आनी ल्हानसान रोंपा आसात पूण तीं फकत पावसाळ्यांत जातात.

मोनजातः हांगा तरांतरांच्या प्राण्यांच्यो विंगड विंगड जाती दिसून येतात. व्हडल्या मांस खावपी प्राण्यांमदीं वांस्वेल, भालू, प्युमा, रानमाजर, कोळसुंदा, (T.Anders), कोयॉट हांचो आस्पाव जाता. हेर प्राणी म्हळ्यार हरणांच्यो तरेकवार जाती, रेडे, म्हशीं, मेंढरां, बीव्हर, हुंदीर, प्रेअरी डॉग आनी तरेकवार जातीच्यो चानयो हांगा आसात.

गरुड, ससाणो, घुघुम ही सुकणीं चडशीं दिश्टी पडटात. पाणकोंबडी, कॅनडा-हंस, हांयसां हीं उदकांतलीं सुकणीं आसात. हेर म्हत्वाचीं सवणीं म्हळ्यार रानवटी टर्की, ग्रावज आनी पारव्यांच्यो तरेकवार जाती. अलास्का हांगा ल्हंव आशिल्ले सील, ऑटर, कोले, मिंक, मस्कंरॅट आनी स्कंक असली मोनजात आसा.

इतिहासः पूर्विल्लो काळः ह्या देशांत मनीस केन्ना अस्तित्वांत आयलो हाचेविशीं स्पश्ट म्हायती ना, पूण सुमार 15, 000 वर्सां पयलीं हांगा मनशाचो राबितो आशिल्लो अशे अश्मयुगांतल्या अवशेशांवयल्यान दिसता. मनीस घडये हांगा बेरिंग दर्याच्या मार्गांतल्यान आयलो आसूंये अशें कांय जाणांचें मत आसा. कांय जाणकारांच्या मतान उदेंत आशियांतले मंगोलियन वंशाचे लोक अलास्का वरवीं मॅकेझी न्हंयच्या मार्गांतल्यान अमेरिकेंत आयले. थंय सावन ते मिसूरी न्हंयचे पलतडीं, दक्षिणेंत आयले.

अश्मयुगांत हांगाचो मनीस व्होंवऱ्यांनी रावतालो. न्यू मेक्सिको आनी ऑरेगोन उटा ह्या राज्यांनी तांणी राबितो केल्लो. ताणे ह्या काळांत शिकार केल्ल्या प्राण्यांची बरींच हाडां सांपडल्यात.

सुमार 7,000 वर्सापयलीं मनशाचो राबितो पद्दतशीर जाला आसूंये. केंटकी आनी टेनेसी राज्यांत न्हंयच्या देगांचेर खावन उडयल्या नुस्त्याचें आनी हेर उदकांत रावपी प्राण्यांच्या हाडांचे अवशेश सांपडल्यात. ते कंदमुळां, फळां आनी रानबियो खाताले. रानबियांचें पीठ करचे खातीर फातरी रगडे वापरताले. भालो हें तांचे शिकार करपाचें मुखेल हत्यार आशिल्लें. ह्याच काळांत न्यूयॉर्क आनी न्यू इंग्लड ह्या वाठारांनी जे पंगड रावताले तांची जीण हेडगी आशिल्ली. फातराच्यो कुराडी आनी भाले ते उपेगांत हाडटाले. नुस्तें धरचे खातीर तांणी हाडांचे गरे तयार केल्ले. कांय काळा उपरांत तांची उदरगत जावन हाडांते गरे तयार केल्ले. कांय काळा उपरांत तांची उदरगत जावन हाडांच्यो सुयो आनी फातराची आयदनां ते वापरूंक लागले. मर्णा उपरांत ते प्रेतांचें बरेतरेन दफन करताले. कासवाच्या कट्ट्यांचे खिळखिळे, हाडांच्यो बांसऱ्यो, पिल्लुको हीं ताची वाद्यां आशिल्लीं. घुलांच्यो आनी दातांच्यो माळो करून ते गळ्या भोंवतणी घालताले. इ. स. पयलीं 2,500 च्या काळांत तांची उदरगत चड नेटान जावंक लागिल्ल्याचें दिसून येता. तांणी तरांतरांची आयदनां आनी खोटले तयार करूंक सुरवात केल्ली.

वसाहतीं पयलींचो काळः कोलंबसा पयलीं कितलींश्याच शतमानां आदीं अमेरिके भायले लोक त्या खंडांत पाविल्ले अशे पुरावे मेळटात. युरोपीय लोकांनी हांगा पावल दवरल्या उपरांत तांकां मनशाचें मांस खावपी कांय रानवट पंगड मेळ्ळे. कांय लोकां मदीं खाशेले धर्मीक आचार आनी संप्रदाय आशिल्ले. हे लोक चडशे मेक्सिकोचे उत्तरेवटेन रावताले.

युरोपीय वसाहतींचो काळः 1492 त कोलंबस स्पेनच्या पालवान बहामा जुंव्याचेर पावलो. त्या उपरांत ताणे अमेरिकेच्यो दोन तीन भोंवड्यो केल्यो. अमेरिकेच्या अॅटलांटिक दर्यादेगेचो ताणें सोद लायलो. कोलबंस उपरांत स्पेनांतले हेर भोंवडेकार अमेरिकेन वटेन येवंक लागले. अमेरिगो व्हेसपूची, कोलंबसाचो पूत डोगो, तशेच बॅल्बोआ, आल्फान्सो द पानअॅडो, पिझारो, दे सोटो हे सोळाव्या शतमानाच्या मध्या मेरेन अमेरिकेंत येताले आनी वताले. ह्या लोकांचें वचप उत्तर अमेरिके परस मध्य आनी दक्षिण अमेरिकेवटेन चड आशिल्लें. 1559 त कॉर्तेटन हो स्पनिश रहिवासी हांगा पावलो. हांगाच्या अॅझटेक ह्या जमातींचेर ताणें