गोपुर त्र्यंबक, कुशावर्त, जनस्थान, गोवर्धन, प्रवरासंगम आनी निवासपूर हीं तीर्थां पुण्यफळ दिवपी मानल्यांत. गोदावरीच्या वसिष्ठा, वैनतेय आनी गौतमी ह्या तीन प्रवाहांभितर आशिल्ल्या अमलापुर जुंव्यार यात्रेक येवपी लोक फकत आयताराचें न्हाण घेतात. पुराणांत थंयच्या शिवमंदिरांतलें शिवलिंग, गुरुडान नर्मदेंतल्यान हाडिल्ल्ल्याचें सांगलां. भद्राचलम् हें तीर्थ रामान थंय राबीतो केल्ल्यान पुण्यस्थळ जालां. नासिक आनी पैठण ह्या दोनूय क्षेत्रांकूय संस्कृतीक नदरेन व्हड म्हत्व आसा. तशेंच न्हंयचे देगेर वशिल्ले प्रतिष्ठाननगरीक ‘दक्षिणेंतली काशी’ म्हूण पाचारतात. नेवासे राजमहेद्री आनी कोटिपल्ली ह्या तीर्थथळांकूय खास म्हत्व आसा.
दर बारा वर्सांनी सिंहस्थ पर्वणीचे वेळार, नासिक क्षेत्रांत हे न्हंयेचे देगेर व्हड जात्रा भरता.
- कों. वि. सं. मं.
गोपुर:
‘गोपुर’ म्हळ्यार नगराचें वा मंदिराचें प्रवेशदार अमरकोशांत ‘पुरव्दारं तु गोपुरम्’ म्हळ्यार नगराच्या दाराक गोपुर म्हणचें, अशें सांगलां. महाभारत आनी रामायण ह्या ग्रंथांनी ‘गोपुर’ हो शब्द वयल्या अर्थानूच आयला. इ.स. १००० उपरांत काळांतूय ‘गोपुर’ हो शब्द ह्याच अर्थान वास्तुशास्त्रांत घोळटालो. सद्या ‘गोपुर’ हो शब्द दक्षिण भारताच्या मंदिरांतल्या प्राकारांभितर द्रविड शिल्पाच्यो ज्यो कलात्मक आनी सोबीत वास्तू आसात, ताका उद्देशून वापरतात. दक्षिण भारतांत मंदिराच्या प्राकारा भोंवतणी ऊंच वण्टी आसतात, ताच्या प्रवेशदाराचेर शिखरावरी उंचमेरेन कोरांतिल्लें शिल्पकाम केल्लें आसता. ह्या वण्टींक जायत्यो माळयो आसतात आनी तांचेरूय नकसूद शिल्पकाम केल्लें आसता. आयज हेच कला-वास्तूक ‘गोपुर’ म्हूण नामना मेळ्ळ्या.
‘गोपुर’ ह्या शब्दाचे उत्पत्तीचो आनी ह्या कलावास्तूंच्या उदयाचो नेमको काळ-वेळ मेळना. वेदांतल्या गोमतीपूर ह्या शब्दावेल्यान गोपुर हो शब्द आयलो जावंक जाय, अशें म्हण्टात. मानसार ग्रंथावेल्यान, देवळां आनी राजवाडे हांच्या दरवट्यांचेर गोपुरां आसतालीं, अशें समजता.
कांजीवरम हांगाचें कैलासनाथमंदिर आनी पट्टदकल हांगाचें विरुपाक्ष मंदिर हांच्या प्रवेशदारांचेर जीं गोपुरां आसात, तीं गोपुरशिल्पाचें मुळावें स्वरुप दाखयतात. इ.स. च्या बाराव्या आनी तेराव्या शतमानांत पांडवकाळांत गोपुरशिल्पाची कला उदरगतीचीं नवीं-नवीं सपणां चडली. चिदंबरम् हांगाचीं पांडवांचे मुस्तींतलीं श्री. नटराजा मंदिराचीं गोपुरां (११००-१३५०), विजयानगराचीं आनी श्रीरंगम्चीं गोपुरां हीं गोपुरां, गोपुरशिल्पाचे उदरगतीचीं उदाहरणां जावन आसात. चिंदबरम्च्या गोपुरांमदीं चोळशिल्प परंपरेंतली सोबीतकाय दिसून येता. १२५० च्या सुमाराक सुंदर पांड्य राजान बांदिल्ल्या ह्या गोपुरांत अप्रुप नक्षीकामाची सोबीतकाय दिश्टी पडटा. मदुराईतल्या मीनाक्षी मंदिरांतलीं सातव्या प्राकारांतलें गोपुरां लक्ष ओडून घेतात. १६२६-५९ ह्या काळांत तिरुमल नायकान हीं गोपुरां बांदलीं. दक्षिण दिकेवटेन भितर सरतना दिसपी गोपुराचें भायलें आंगूय सोबीत आसा. सुमार ४५.७२ मी. उंचाय आशिल्ल्या ह्या गोपुराकडेन सर्त करपी एकूय गोपुर दिश्टी पडना.
गोपुरां दोन तरांचीं आसतात. पयले तरेच्या गोपुरांमदीं, पयल्यो दोन माळयो नीट, उब्यो आनी फातराच्यो आसतात. तांचेवयलें बांदकाल विटांचें आसता. सामकी वयल्या तोंकावेली रुंदाय सादारणपनान पयले माळयेच्या रुंदायेची अर्द भरता. ताचेवयर अर्दवर्तुळावरीच पूण लांब अशें पाखें आसता. देवळाच्या वयल्या भागाप्रमाण हें शिल्पकाम चवकोनी नासता, तर ताची एक बाजू चड लांब आशिल्ल्यान, ताचें पाखें घुडाच्या आकाराचें जायना, तर चैत्यगृहावेल्या लांबोड्या पांख्यावरी जाता. गोपुराच्या वयल्या दोनूय आंगांक दोन अंतर्वक्र शृंगां आसप, हीं शिव मंदिराच्या गोपुरांचीं लक्षणां आसतात. तीं शृंगां नंदीच्या मस्तकाचें प्रतीक आसतात. गोपुरांची दुसरी तरा म्हळ्यार तातूंत वयल्यो माळयो सरळ नासून फुगिल्ल्यो आसतात. तांचेर नक्षीकाम आसून शेंकड्यांनी मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसतात. सादारणपणान दोनूय गोपुरांमदीं जीं कांय खाशेलेपणां दिश्टी पडटात, तीं म्हळ्यार गोपुरांचें प्रवेशदार रुंदायेचे दुपेटीन ऊंच आसता. ताच्या दोनूय कुशींनी व्दारपालांच्यो मूर्ती आसतात. देवळाच्या प्राकारांत हीं गोपुरां आसतात. हांची संख्या कांयकडेन एकवीस मेरेनूय आसता. दर गोपुरांत मजल्यांचो आंकडोय वेगवेगळो आसता, तर ताचेफाटलीं क्रमान ल्हान ल्हान आसतात. सगळीं गोपुरां देवळाच्या घुडापरस ऊंच आसतात. देवळाच्या प्राकारांत चड प्रांगणां आसत तर दर प्रांगणांत एक-एक गोपुर आसता. मानसार ग्रंथांत दर एका गोपुराक नांव मेळटा. पयल्याक व्दारशोभा, दुसर्यातक व्दारशाला, तिसर्यादक व्दारप्रसाद, चवथ्याक व्दारहर्म्य आनी पांचव्याक महागोपुर अशीं नांवां आसात. गोपुराच्या मजल्यांचेय श्रीभोग, श्रीविशाल, विष्णुकांत, इंद्रकांत, ब्रम्हकांत, स्कंदकांन्त आनी हेर अशे धा वर्ग आसात. शिखरांचो, घुडाचो आकार, पडव्यो आनी मनोरे हांचो आंकडो आनी तातूंतलें वेगळेंपण हांकांलागून हे वर्ग पडल्यात. मानसारांत गोपुराच्या पयल्या पांच माळयांचीं खोलायेन वर्णनां केल्यांत आनी तांचेवेलें नक्षीकाम आनी रचणूक कशी आसची तेंय सांगलां.
गोपुरां बांदपा फाटलो हेत कितें आसलो तो स्पश्ट जायना. तेचपरी देवळाच्या घुडापरस गोपुराची उंचाय व्हड दवरपाफाटल्यान कसलें कारण आसलें, हेंय समजना.
मदुराईच्या मीनाक्षीच्या देवळाच्या प्राकारांत व्हड अशीं णव गोपुरां आसात. तेभायर जंबुकेश्वर, चिदंबरंम्. तिरुअण्णामलै, तिरवल्लुर, कांचीपुरम्, श्रीरंगम्, कुंभकोणम्, त्रिचनापल्ली हींय थळां गोपुरांक लागून नामनेक पावल्यांत. कुंभकोणम्च्या सारंगपाणी देवळाचें गोपुर बारा माळयांचें आसा. त्रिचनापल्ली हांगाच्या श्रीरंगाच्या देवळांत ल्हान-व्हड अशीं एकवीस गोपुरां आसात. महाराष्ट्रांत परशुरामभाऊ पटवर्धन हाणें तासगांवच्या गणपती मंदिआच्या प्राकारांत अशेंच एक गोपुर बांदलां. पुण्यांत संगमाचेर शिवमंदिरांतूय एक ऊंच गोपुर आसा.
- कों. वि. सं. मं.
