बा.द. सातोस्कर, काशीनाथ दामोदर नायक, विनायक खेडेकार, ज.स. सुखटणकर, मलबाराव सरदेसाई, र.वी. प्रभुगांवकर, डॉ. विनायक मयेकर, लक्ष्मीकांत भेंब्रे, वामन राधाकृष्ण, नारायण देसाई, के. ना. बर्वे, डॉ.वि.बा. प्रभुदेसाई, गंगाधर म्हांबरे, प्रल्हाद वडेकर, अशोक जोशी, रवींद्र घवी, रवींद्र केळेकर, सिताकांत लाड, अनंत धुमे, दाजी पणशीकर, प्रकाश्चंद्र शिरोडकर, रत्नाकांत रामनाथकर हे नवे आनी पोरने पिलगेंतल्या लेखकांनी गोंयच्या मराठी साहित्यांत भोव मोलादीक वावर केला.
गोंयांत पयलीसावन उजवाडाक येवपी कांय वेंचीक नेमळ्यांची नांवां अशीं: देशसुधारणेच्छु, गोवामित्र, गोवात्मा, आर्यबंधु, गोवापंच, श्रीखंड, न्यायचक्षु, सुविचार, गोमन्तक, हितचिंतक, हिंदूमत, प्रभात, भारत, विध्याप्रसार, स्वयंसेवक, हिंदू, गोमन्त, पथ्यबोध, सत्संग, चित्तकर्षण, प्राचीप्रभा, नापितोदय, भारतोदय, भारतमित्र, आर्यविज्ञान, सुबोध, युगांतर, प्रभात, कला, गोमन्तकाची अस्मिता, दूधसागर.
- कों. वि. सं. मं.
गोंय - २ :
ओल्ड गोवा वा व्हेल्य गोवा. तिसवाडी तालूक्यांतलो एक गांव. आक्षांश १५० ३०’ ३०” उत्तर आनी रेखांश ७३० ५४’ ३०” उदेंत. हो गांव गोमती (मांडवी) न्हंयच्या कांठार वसला. ह्या गावांक एका काळार ‘उदेंतेचे रोम’ अशें म्हण्टाले. हांगा उदेंत आनी अस्तंत देशांच्या वेपाराचें दिवप-घेवप जाताली. ह्या गांवची कला, संस्कृताय, देव-दैवतां, संवसारीक नामनेच्यो इगर्जी हांची सासाय खूब व्हड जावन आसा.
ओल्ड गोवा ही पोर्तुगेजांचे मुस्तींत इ.स. १८४३ मेरेन गोंयची राजधानी आसली. उपरांत ही राजधानी पणजी ह्या शारांत व्हेली. तेन्नासावन पयलींचे राजधानीक ‘व्हेल्य गोअ’ (Velha Goa=Old Goa) आनी नवें राजधानीक ‘नोव्ह गोअ’ (Nova Goa म्हळ्यार New Goa) अशें म्हणूंक लागलें.
आयज ओल्ड गोवा हांगा म्हत्वाचा इमारतींचें पूर्विल्ले अवशेश सोडल्यार आनीक कांयच उरुंक ना. ह्या शारांक तेन्न भोंवतंडी तटबंदी आशिल्लि. तातूंत भितर हेर इमारतीवांगडा आयच्या सेंट कॅथरीन कपेलाचे अस्तंतेक Riberia Grande (Great Embankment) म्हळ्यार तोफखानो आनी टंकशाळा आशिल्ली. तेचप्रमाण ते तटबंदीत सांत कातारीनचो धक्को, आर्चबिशपचो कैदखानो, आल्जूब, सेंट मार्टीनचें कपेल, सांत बोअ व्हेन्तुर कॉलेज आनी राजांचे ओश्पिताल आशिल्ले. पोर्तुगालांसावन येवपी वेपी जहाजांखतीर Riberia das Gales हो धको आशिल्लो. राजधानेच्या कामकाजाचें आनी वेपारांचें केंद्र Terreiro Grande आशिल्लें. व्हिसेरैची पलास आशिल्ली, ताका ‘फोर्ट पॅलेस’ अशें म्हण्टाले. कस्टम हाऊस, पालासीचो चौक ‘तेरैर दू पासु’ आशिल्लो. ताचें उदेंतेक शाराचो व्हडलो बाजार (ब्रागांझ ग्रांद) आशिल्लो. बाजाराचे दक्षिणेक आनी पालासीचे अस्तंतेक व्हिसेरैच्या आर्काकडल्यान वचपी गोंयचो त्या काळांतलो नामनेचो रुआ दिरैत मार्ग (२ किमी.) आशिल्लो. भौशीक पावनेची सुवान ह्याच मार्गार आशिल्ली.
आयज जे सुवातेर ‘ओल्ड गोवा’ धको आसा, ताका तेंकुनूच पयलींचें प्रवेशद्वार आशिल्लें. थंयच व्हिसेरैचें आर्क आसून तें काळ्या पाशाणान बांदलां. ताका Acro-dos-vice-reys अशें म्हण्टात.
व्हिसेरै आर्काच्या दावे वटेन आदिलशहाच्या किल्ल्याचें महाद्वार आसा. मुखेल दार काळ्या पाशाणाचें आसा. थंय वचपाक स सपणां आसात. किल्ल्याचें कोरीव काम पक्कें हिंदू शैलीचें जावन आसा. हें बांदकाम तेन्नचो गोंअचो राजा साबाजी हाणें केल्लें. हो किल्लो आदिलशाही बादशहांनी गोंयचेर पोर्तुगेजांनी घुरी घालपाआदीं काबिज केल्लो. किल्ल्यची पालास वा Palacio de Fortaleza हो पोर्तुगेज व्हिसेरैचो राबितो आशिल्लो.
सी कॅथेड्रल ही ओल्ड-गोवाचे इगर्जीभितरली प्रतिभाशाली इमारत उदेंतेक तोंड करुन उबी आसा. हे इगर्जेक ३ कमानी दरवटे आसात. हे इगर्जेच्या भायल्या बांदकामाची शैली तुस्कान डोरीक प्रकारची आने भितरल्या रेखीव बांदकामाची शैली मोझेक-कोरिंथियन प्रकारची जावन आसा. उजवे वटेन चार कपेलां आसात. पयलें-सेंट ॲथनीचे, दुसरें-सेंट बर्नाडचें, तिसरें- मिरेकल्स क्रॉसचे, चवथें- होली स्पिरेटचें. दावे वटेन चार कपेलां आसात. पयलें-नॉस्स सिंन्योर द नेसेरिदादूश दुसरें- सां सेबाश्तियांव तिसरें- सांतु साक्रामेंत आनी चवथें- नॉस्स सिंन्योर द बोअ व्हीद.
इंकिझिसांवाची इतिहासिक सुवात कॅथेड्रल चौकाचे दक्षिणेक आशिल्ली. हे व्हडलें इमारतींत खूब सालां, घरां, कैदखाने, कपेल, सभाघर आनी त्रिबुनाल (न्यायालय) आशिल्लीं. सभाघराक ‘मेझ दु सांतु ऑफिसीयु’ (Board of Holy office) अशें म्हण्टालें. इंकिझिसांव त्रिबुनाल (कोर्ट) ‘पॅलेस ऑफ इंकिझिसांव’ च्या सभाघरांत भरतालो. पूण ख्यास्त दिवपाचें काम से कॅथेड्रल वा बॉं जीझस इगर्जीत ‘आऊतु द फे’ (Auto da Fe) जाल्याउपरांत जातालें. इंकिझिसांवाच्या वादट्या अत्याचारांक लागून पोर्तुगालचो प्रधानमंत्री मार्कूस दे पोंबाल हाणें १७७४ वर्सा गोंयचे इंकिझिसांवाची शाखा बंद केली.
सेंट फ्रांसिस ऑफ असीसींचे कॉन्व्हेंट से कातेद्रालचे अस्तंतेक आसा. तें १५१७ वर्सा फ्रांसिस्कन अनुयायांनी बांदिल्लें. १७६२ वर्सा आनी १७६५वर्सा तें परत बांदले. कॉन्व्हेंटाक तेकुनूच ‘सेंट फ्रांसिस ऑफ असीसी इगर्ज आसा. ही इगर्ज १५२१ त बांदिल्ली पूण १६६१ त पर्थून नव्यान बांदली. सेंट फ्रांसिस ऑफ असीसीच्या कॉन्व्हेंटांत आनी इगर्जीत सतराव्या शेकड्याम्तली धर्मीक कलां पळोवंक मेळटा. इगर्जे बांदपाची शैली तुस्कान प्रकारची पोर्तुगेज गोथिक वा मानुएलीन शिल्पकलेचे प्रकारची जावन आसा. भितर सेंट फ्रांसिस ऑफ असीसीचो लांकडी पुतळो आसा. तेंचप्रमाण लाकडांचेर कोरीवकाम केल्लीं सेंट फ्रांसिस ऑफ असीसीचीं चित्रां आसात.
कातेद्रालाचे दावे वटेन कांय अंतराचेर बॉं जेजू बॅझिलिकाची सां फ्रांसिश्कु शाव्हिएर ह्या म्हान संताची इगर्ज आसा. सां फ्रांसिश्कु शाव्हिएराची कूड हातूंत व्हडा भोवमानान दवरल्या. ‘बॉं जेजू’ म्हळ्यार बरो, कृपावंत जेजू वा ल्हान पिरायेचो जेजू (Infant Jesus) हाची ही सोबीत इगर्ज. हाच्या फुडल्या दर्शनी भागाचेर IHS (लॅटीन भाशेंत जेजूक Iesus Hominum Salvator अशें म्हण्टात). ही उतरां कोरायल्यांत. ही इगर्ज १५९४ वर्सा दॉं जेरोनिमु मास्कारेन्हस हाणें बांदली. १६०५ वर्सा ताची पवित्रताय जाहीर जाली. ताका बॅझिलिकाचो पांवडो १९४६ वर्सा पोप पायश १२ हाचे हस्तूकी मेळ्ळो. हाचो अस्तंतेकडलो दर्शनी भाग आयोनीक, डोरीक, कोरींथियन शैलीच्या बांदकामाचो आसून पळेतल्यांचे लक्ष ओडून घेता. उत्तरेक तीन पडभिंती आसात. हो भाग पाशाणान बांदला आनी ताची उंचाय २३.७ मी. आनी रुंदाय २२.८ मी. आसा. इगर्जफाटल्यान घांटीचो तेमक आसा.
इगर्जेचो भितल्लो भाग मोझेक-कोरीथियन शैलीचो आसून भोब सूंदर असा. ताची लांबाय ५५.७७ मी, रुंदाय १६.७७ मी. आनी उंचाय १८.५९ मी. आसा. हे इगर्जेक सोबीत जनेलां आसात. वण्टींक धवो रंग आसा आनी कडांक भांगराचो वर्ख मारला.
सां. फ्रांसिश्कु शाव्हिएरचे पवित्र कुडीचे कपेल दक्षिणेक आसा. लांकडाचें सोबीत कोरिवकाम केल्लें हें कपेल १६५९ वर्सा बांदलें. सांतची पवित्र कूड गोंयच्या शेटिंनी तयार केल्ले चांदयेचे पेटयेंत १६३७ वर्सा दवरली. कपेलांत भितर सांताचे जिणेचेर आदारीत लाकडांचेर कोरीवकाम केल्ली रंगीत चित्रां आसात. सां फ्रांसिश्कु शव्हिएरचे वर्सुकी फेस्त दर वर्सा ३ डिसेंबराक जाता. त्या दिसा आयतार आयल्यार हें फेस्त २ डिसेंबराक जाता. ४२२ वर्साच्या सां फ्रांसिश्कु शव्हिएरचे पवित्र कुडीचे तेरावे प्रदर्शन १९७४-७५ वर्सा व्हडा दबाज्यान मनयलें. गोंयच्या देशी आनी विदेशी मेळून ९ लाख लोकांनी ताचें दर्शन घेतलें.
तेभायर सांत कातारीन हिचें कपेल, सांत आंतोनियु हाचें कपेल,
