लागले आनी तांचें बळगें दिसानदीस उणें जायत गेलें. इ.स. १६१२ मेरेन पोर्तुगेजांक बरेच दुस्मान निर्माण जाले.
मराठे आनी पोर्तुगेज: शिवाजीन महाराष्ट्रांत आपलो शेक गाजोवंक सुरवात केल्याउपरांत मराठ्यांचें बळगें बरेंच वाडलें. इ.स. १६५७ सावन ताणें कोंकणाचेर घुरयो घालूंक सुरवात केली आनी तेन्नासावन पोर्तुगेजांचो मराठ्यांकडेन संबंद येवंक सुरवात जाली. ह्या वेळार तांच्या हातांत तिसवाडी, बारदेस आनी साश्टी हेच वाठार आशिल्ले. पूण दर्यादेगेवयलो बरोच वाठार तांचे सत्तेखाला आशिल्ल्यान तांकां बरोच फायदो जातालो. इ.स. १६६३ त शिवाजी वेंगुर्ला हांगा आयिल्लो तेन्ना पोर्तुगेजांनी दों आल्व्हीस द आताईद हाका ताचेकडेन धाडून बरेपणाचे संबंद निर्माण करपाचो यत्न केलो, पूण तो पावचेपयलींच शिवाजी थंयसावन गेल्ल्यान तें शक्य जालेंना.
गोंयचे उत्तरेवटेन कुडाळ हांगा लखम सावंत, पेडणें हांगा केशव नाईक आनी केशव प्रभू तशेंच भतग्राम हांगा रवळू शेणय ह्या देसायांचीं ल्हानसान राज्यां आशिल्लीं. ते विजापूरकारांचे मांडलिक आशिल्ले. इ.स. १६६४ त शिवाजीन खवासखान ह्या विजापूरच्या सरदारालागीं झूज केलें, तेन्ना ह्या देसायांनी शिवाजीआड लडाय केली. ह्या झुजांत तांचो पुराय पराभव जाल्ल्यान ते बारदेस प्रांतांत येवन रावले आनी थंयसावन शिवाजीकडेन झुजूंक लागले. इ.स. १६६७ त शिवाजीच्या सैन्यान बारदेसाचेर घुरी घाली आनी थंयच्या बर्याच लोकांक धरून व्हेले. हे भायर थंयचे बरेच गांव तांणी लुटले. तांचें सैन्य बारदेसांत आसतना पोर्तुगेजांनी तांचेर घुरी घालून तांच्या सैन्याक नाका करून सोडलें. उपरांत शिवाजी दिवचले गेलो आनी ताणें पोर्तुगेजांवांगडा कबलात केली. हे घुरये उपरांत लेगीत देसायांनी शिवाजीक त्रास दिवप चालूच दवरलें. शिवाजीन पोर्तुगेजांक तेविशीं कळयल्याउपरांत तांणी देसायांक धांवडावन घाले. इ.स. १६६८ उपरांत ते शिवाजीक शरण गेले.
शिवाजी दिवचले आसतना ताणें सप्तकोटेश्वर ह्या नार्वेच्या देवळांचो जीर्णोध्दार केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. इ.स. १६७५ शिवाजीन घुरी घालून फोंडेचो किल्लो घेतलो. तो किल्लो तेन्ना विजापूरकारांकडेन आशिल्लो. फोंडें मराठ्यांनी घेतल्यार गोंयांक धोको आसा, हें पोर्तुगेजांक जाणवलें; पूण मराठ्यांआड उक्तेपणान झूज दिवपाचो तांकां धीर जालो ना. तांणी गुप्तपणान धा बोटींवरवीं कड्डणासारक्यो गजाली फोंडेंच्या किल्लेदाराक धाडपाचो यत्न केलो, पूण मराठ्यांनी त्यो वाटेरूच धरल्यो. शिवाजीचे मुस्तींत पोर्तुगेज आनी मराठे हांचेमदीं खर अशें झूज जालेंचना.
संभाजी, राजा जाल्याउपरांत ताचेकडेनूय सुर्वेक पोर्तुगेजांनी इश्टागतीचो संबंद दवरलो. संभाजीचो दूत पोर्तुगेजांकडेन आयिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. पूण फुडें इ.स. १६८० त दिवचल हांगाच्या मराठ्यांच्या सैन्यांतल्या कांय जाणांनी बारदेसांतल्या शिवोले गांवांत वचून थंयच्या तीन मनशांक धरून व्हेले. इ.स. १६८१ चे सुर्वेक दिवचलचो मराठ्यांचो सुभेदार मोरो दादाजी हाणें गोंयच्या कांय वेपार्यांक धरले. ह्या वेळार संभाजी गोंयांत आयिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. इ.स. १६८१ त संभाजीचो मुखेल कारभारी आनाजी पंडित दिवचले आयिल्लो. ताचेकडेन पोर्तुगेजांनी उलोवणींय केल्लीं. इ.स. १६८२ चे सुर्वेक पोर्तुगेजांचो आंजेदिव जुंवो जिखून घेवपाचो मराठ्यांनी यत्न केल्ल्याचें समजता. इ.स. १८८३ त संभाजीन चौल हांगा पोर्तुगेजांचेर घुरी घाली. गोंयच्यान ह्या झुजाखातीर पोर्तुगेजांक बरोच पालव मेळटालो आनी हे वटेन तांणी गोंयच्या मराठ्यांच्या हातांत आशिल्ल्या फोंडें हांगाच्या किल्ल्याचेर घुरी घाली. १ नोव्हेंबर १८८३ दिसा संभाजी स्वता सैन्यासयत फोंडें हांगा आयलो आनी ताणें पोर्तुगेजांक धांवडावन घाले. २४ नोव्हेंबर दिसा ताणें व्हडलो जुंवो (Santo Estevao) घेतलो. फुडें ताणें साश्टी आनी बारदेस हे दोनूय वाठार जिखून घेवन रायतूरच्या किल्ल्याचेर घुरी घाली. पोर्तुगेज सत्तेक हे गजालींतल्यान बरेंच लुकसाण जालें. तांचो धीर काबार जालो आनी तांच्या हातांतल्यान सत्ता पुरायपणान वचपाची परिस्थिती आय़ली. पूण तेवटेन त्याच काळांत शहा आलम हाणें मराठ्यांचा वाठाराचेर घुरी घाल्ल्यान संभाजीक गोंयचें झूज अर्दकुटें सोडून थंय वचचें पडलें. ताचेउपरांत इ.स. १६८४ त पोर्तुगेजांवांगडा कबलात करपाखातीर संभाजीन आपलो वकील गोंयांत धाडलो. तांचेमदीं तात्पुरती कबलात जाली पूण ती चड काळ तिगली ना आनी तांचे संबंद पर्थून इबाडले. इतले मजगतीं संभाजीक इ.स. १६८९ त मरण आयलें.
राजारामाच्या काळांत पोर्तुगेज आनी मराठे हांचेमदीं व्हडल्या झुजांचे प्रसंग आयले नात. पूण इ.स. १६९४ आनी इ.स. १७१७ त ल्हानसान घुरयो मराठ्यांनी पोर्तुगेजांच्या वाठारांनी घाल्यो. फुडें इ.स. १७३९ मेरेन पोर्तुगेज आनी मराठे हांचेमदीं झुजां जाल्ल्याचें दिसून येना.
पेशव्यांच्या काळांत गोंयांभायर पोर्तुगेजांची मराठ्यांवांगडा बरींच ल्हान-व्हड झूजां जालीं आनी गोंयांतल्यान ह्या झुजांक बरोच पालव मेळ्ळो. इ.स. १७४२ त गोविंदपंत ठाकूर ह्या पेशव्यांच्या सरदारान सांगें आनी फोंडें हांगाचे किल्ले जिखले. पूण पोर्तुगेजांनी उपरांत ताचेर घुरी घालून ताका धांवडायलो आनी सांगेचो किल्लो भूंयभरवण केलो. फोंडेंचो किल्लोय भूंयभरवण करपाची तांची येवजण आशिल्ली. पूण सौदेकारांनी हो किल्लो आपलेकडेन दवरलो.
सौदेकार हे मूळ कर्नाटकांतल्या शिरशीलागच्य सौदे ह्या गांवचे. विजयनगर संस्थानाच्या काळासावन तांचें राज्य अस्तित्वांत आशिल्लें. तांची सत्ता दक्षिण दर्यादेगेवयल्या कर्नाटकांतल्या वाठारांनी तशेंच बाळ्ळी, चंद्रवाडी, काकोडें, हेमाडबार्शे, अश्टागार आनी फोंडें ह्या वाठारांचेर चलताली. इ.स. १७५६ त सौदेच्या राजान साडेपांच लाख रुपयांक मर्दनगड घाण दवरल्याचो उल्लेख आसा. हो किल्लो घेवपाखातीर इ.स. १७५९ त व्हिसेरै काँदि द आल्वा हाणें फोंडेंचेर घुरी घाली. पूण हे लडायेंत ताका मरण आय़लें. निमाणो इ.स. १७६३ त पोर्तुगेजांनी तो घेतलो आनी मोडून उडयलो. इ.स. १७६४ त हैदरअली हाणें सौंदेकार राजांचेर घुरी घाली. तेन्नाचो राजा सदाशिव राय हाणें ती घुरी पर्थूपाखातीर पोर्तुगेजांचो पालव मागलो. तो स्वता आपल्या घरच्यांसयत गोंय शारांत आयलो.
सतराव्या शतमानाच्या शेवटाक पेडणें, भतग्राम, सत्तरी हे वाठार सावंतवाडीकार भोंसले हांच्या हातांत आशिल्ले. हे वाठार बारदेसालागीं आशिल्ल्यान पोर्तुगेज आनी भोंसले हांचेमदीं सदांच झगडीं जातालीं. फुडें इ.स. १७८८ मेरेन पोर्तुगेजांनी भोंसल्याचेर घुरयो घालून पेडणें वाठार जिखून घेतलो.
- - कों. वि. सं. मं.
इ.स. १५१०-१९६१:
पोर्तुगेजांनी गोंय प्रांत इ.स. १५१० त विजापूरचे सत्तेकडल्यान जिखून घेतील्लो. त्याच वर्सा १७ मे दिसा विजापिरकारांनी तो प्रांत पर्थून जिखलो. पूण २५ नोव्हेंबर मेरेन पोर्तुगेजांनी तिसवाडीचेर जैत मेळयलें. इ.स. १५४३ त तांणी बारदेस आनी साश्टी आपले सत्तेखाला हाडले. ह्या वाठा म्हाण्टात. फोंडें तांणी पेशव्यांकडल्यान इ.स. १७६३ त घेतलें. इ.स. १७६४ तले कबलतींत सौदेच्या राजान तांकां सांगें, केपें आनी काणकोण हे वाठार दिले. पेडणें, सत्तरी आनी दिवचल हे वाठार तांकां झुजांतल्यान तशेंच कबलातींतल्यान इ.स. १७८१ त सावंतवाडीच्या भोंसल्यांकडल्यान मेळ्ळे.
प्रशासन: उदेंतेवटेनच्या आपल्या वाठारांचेर सरकार चलोवपाखातीर पोर्तुगालचो राजा आपलो सगळ्यांत उंचेल्या पावंड्यावयलो अधिकारी धाडटालो. ताक व्हिसेरै वा गोर्व्हेर्नादोर अशें म्हण्टाले. इ.स. १८२० उपरांत ताका गोव्हेर्नादोर जेराल अशें म्हणपाक लागले. ताका बुद्द दिवपाखातीर राज्य विधीमंडळ आसतालें. ह्या विधीमंडळाचें स्वरूप इ.स. १६०४ त व्हिसेरैक अध्यक्ष म्हूण नेमपाखातीर अस्पश्ट आनी असंबध्द आसतालें. हेभायर व्हिसेरैक तीन इस्टेटींच्या समितीचो, अर्थसमितीचो आनी मिशन मंडळाचो पालव मेळटालो.
‘सेनादु’ वा नगरपालिका हें गोंयांत प्रशासनाचें म्हत्वाचें मंडळ आसतालें. नगरपालिका इ.स. १५११ त निर्माण केल्ल्यो, तेन्ना तातूंत १०
