मंत्री नांवाचो एक बुदवंत तांकां पालव दितालो. हिंदू राजांचो एक संघ करून दक्षिणेंतल्यान मुसलमानांक धांवडावन घालपाचें तांणी थारायलें. हे वटेन हसन गंगू हाणें इ.स. १३५१ त मुधोळ, खारेपाटण हांचेर घुरी घालून उपरांत गोंयांतल्या तिसवाडी जुंव्यांचेर घुरी घाली. कदंब राजा पांच म्हयने मेरेन ताचेआड झुजलो, पूण निमाणें तांचेर जैत मेळोवन हसन गंगू हाणें गोंयांत बहमनी सत्तेची थापणूक केली.
हसन गंगू हाका इ.स. १३५८ त मरण आय़लें आनी ताचो पूत गाजी महमद राजा जालो. त्यावेळार विजयनगरांत बुक्कराय राजा जाल्लो. इ.स. १३६५-६६ काळामेरेन ताचीं बहमनी सत्तेवांगडा बरींच झुजां जालीं. इ.स. १३६६ त विजयनगरच्या माधव मंत्री हाणें गोंयच्या बहमनी सुभेदाराचो पराभव करून गोंय आपले सत्तेखाला हाडलें. इ.स. १४७२ मेरेन गोंय ताचेच सत्तेखाल उरलें.
गार्जा महमदाच्या काळांत गोंयांतल्या देवळांची जी मोडतोड जाल्ली, तीं बरींच देवळां माधव मंत्री हाचे देखरेखीखाल पर्थून बांदलीं. गार्जा महमदाचे सत्तेंतल्यान गोंय सोडोवपाच्या वावरांत माधव मंत्री हाका वसंत माधव आनी माइंशणै वागळे ह्या गोंयच्या हिंदूंचो बरोच पालव मेळिल्लो. तांणीच माधव मंत्री हाका गोंयचेर घुरी घालपाखातीर आपयल्लो, अशें इतिहासकारांचें मत आसा. ह्या काळांत कितल्याशाच गोंयकारांक विजयनगरच्या राज्यांत मानाच्यो सुवाती मेळ्ळ्यो. वसंत माधव इ.स. १३७९ त आनी माइंशणै इ.स. १४०३ त गोंयच्या सुभेदारपदाचेर आशिल्ले असो उल्लेख मेळटा. वसंत माधव नांवामुखार ‘गोवापुरवराधीश्वर’ अशी पदवी लायतालो, अशें शणै गोंयबाबान बरोवन दवरलां.
इ.स. १४६५ त निरुपाक्षराय हो विजयनगराचो राजा जालो. तो दुबळो आनी व्यसनी आशिल्ल्याचो फायदो घेवन बहमनी राज्याचो प्रधान गवान हाणें गोंयचेर घुरी घालून तें दुसरें फावट बहमनी सत्तेखाला हाडलें.
आदिलशाही सत्ता: गवान हाणें गोंयचेर जैत मेळयल्यउपरांत कुश कदाम ह्या बहमनी सरदाराक ताणें गोंयचो सुभेदार नेमलो. इ.स. १४८६ त बहादूर खिलजी नांवाच्या एका सुभेदारान बहमनी सत्तेआड बंड केलें. गोंयच्या सुभेदाराचेर जैत मेळोवन ताणें स्वता गोंयचो राजा आशिल्ल्याचें जाहीर केलें. पूण बहमनी राजान रोखडोच ताका मारून उडयलो. ह्या काळांत विजापूर हांगा युसुफ आदिलशहा हाणें स्वतंत्र राज्य निर्मिल्लें. ताणें इ.स. १४८९ त गोंयचो आपल्या साम्राज्यांत आस्पाव केलो. युसुफ आदिलशहा सुमार वर्सां गोंयचेर राज्य चलयलें. ताणें आपले मुस्तींत गोंयांत बर्योच मशिदी आनी राजवाडे बांदले. गोंयचो राज्यकारभार ताणें थळाव्या हिंदूंच्याच तत्रांन चलोवंक सुरवात केली. सद्याची गोंयची ‘देसाय’, ‘सरदेसाय’, ‘प्रभू’, ‘प्रभूदेसाय’ हीं घराणीं त्या वेळावयलीं वतनदार घराणीं आशिल्लीं.
पोर्तुगेज आनी गोंय: गोंयसारको म्हत्वाचो वाठार विजयनगर साम्राज्याच्या हातांतल्यान आदिलशाही सत्तेखाल आशिल्ल्यान विजयनगरचे राजा बेजार जाल्ले. इ.स. १४९० त नरसिंहराय हाणें विजयनगरचें राज्य हातासून नव्या वंशाची थापणूक केल्ली. ह्या वंशाच्या कृष्णदेवराय हाणें आदिलशाही सत्तेंतल्यान आपल्या बर्याच वाठारांची मुक्तताय केली.
ह्या काळांत सकयले जातीच्या हिंदू बायलांक मुसलमानांकडल्यान जाल्ल्या भुरग्यांक ‘नायटे’ अशें म्हण्टाले. हे नायटे होनावर, भटकळ ह्या सारक्या बंदरांनी रावताले. तांकां दर्याच्या कारभाराचें बरेंच गिन्यान आशिल्लें आनी ते चांचेगिरी करताले. विजयनगरच्या राजान तांचेर घुरी घालून बर्याच जाणांक मारून उडयल्याउपरांत ते गोंयांत येवन रावले. गोंयांतल्यान ते विजयनगरच्या राजांक सतायताले. गोंयच्या लोकांकूय तांचेकडल्यान बरेच त्रास जाताले. तांकां गोंयांतल्यान धांवडावपाखातीर एक थळावो जहागीरदार म्हाळ पै सरदेसाय हाणें तांचेर घुरयो घाल्ल्याचो उल्लेख ‘कोंकणाव्याख्यान’ ह्या ग्रंथांत मेळटा. ह्या नायट्यांक सोपोवपाखातीर ‘तिमोज’ वा ‘तिमय्या’ हाच्या फुडारपणाखाल विजयनगरच्या राजांनी आरमार निर्माण केलें. नायटे दर्यावयल्या झुजांत आपल्यापरस बरे आसात हें समजून तिमय्या हाणें तांकां सोपोवपाखातीर इ.स. १५०५ त व्हिसेरै आल्मैदा ह्या पोर्तुगेज सरदाराचो पालव घेतलो. पोर्तुगेज त्या काळांत कालीकत हांगाच्या झामोरीन राजाचेर जैत मेळोवन दक्षिण भारतांतले दर्यादेगेचेर बरेभशेन थिरावल्ले. तिमय्याचो पालव तांकां बर्याक पडलो. इ.स. १५०६ त आफोंस द आल्बुकॅर्क पोर्तुगालासावन पर्थून आयलो. ताका गोंयचें म्हत्व कळून आयल्या उपरांत ताणें ताचेर घुरी घालपाचें थारायलें.
इतले मजगतीं इ.स. सुमार १५१० त युसुफ आदिलशहा हाका मरण आयलें आनी राज्यकारभाराचो अणभव नाशिल्लो ताचो पूत इस्मायल सत्तेर आयलो. युसुफ गुर्गी हो तेन्ना गोंयचो सुभेदार आशिल्लो. ताच्या हाताखाल फकत २०० सैनिक आशिल्ले. हे गजालीचो फायदो घेवपाचो आल्बुकॅर्क हाणें थारायलें आनी १७ फेब्रुवारी १५१० दिसा आपल्या सैन्यासयत तो आग्वाद हांगा पावलो. गोंयचे राखणेची कांयच तयारी ह्या वेळार नाशिल्ली आनी युसुफ गुर्गी पोर्तुगेजांआड झुजनासतना पळून गेलो. अशे तरेन तिसवडी, मुरगांव, साश्टी आनी बारदेस वाठार आल्बुकॅर्कच्या हातांत आयले.
गोंय आपले सत्तेखाला येतकच आल्बुकॅर्क हाणें पोर्तुगेज राज्याच्या नांवान थंयच्या लोकांचो परंपरेन चलत आयिल्ल्या हक्कांची राखण जातली आनी सगळे कर अर्दान घेवप जातलें अशी घोशणा केली. गोंयांतलो आदिलशाहचो राजवाडो हातांत घेवन तातूंतल्या मुसलमान बायलांची ताणें आपल्या वागडच्या पोर्तुगेज सैनिकांवांगडा लग्नां लावन दिलीं. तिमय्या हाका ही गजाल मानवली ना. गोंयची सत्ता आपल्या हातांत येतली अशें ताका दिशिल्लें, पूण पोर्तुगेज गोंयांत रिगतात हें पळोवन तिडकीन तो आपल्या लोकांक घेवन थंयसावन पर्थून गेलो. आल्बुकॅर्काक तिमय्याचो विरोध नाका आशिल्लो. ताणें ताका भोवमान दिवन परत आपयलो आनी साश्टी आनी बारदेस ह्या वाठाराचो कारभार ताचेकडेन सोंपयलो.
पूण हाचेउपरांत रोखडेंच आदिलशहान व्हड सैन्य घेवन पोर्तुगेजांचेर घुरी घाली आनी तांकां धांवडावन घाले. २५ नोव्हेंबर १५१० दिसा आल्बुकॅर्कान तिमय्या आनी कानानुर हांगाचो राजा गिरसप्पा हाच्या पालवान गोंय पर्थून जिखलें. आदिलशहा आनी आल्बुकॅर्काचें सैन्य हांचेमदीं बरींच ल्हान-व्हड झुजां जालीं. कांय काळाउपरांत आल्बुकॅर्काक मरण आयलें. इ.स. १५१६ आनी इ.स. १५२० त गोंय जुंवो आपले सत्तेखाल हाडपाखातीर इस्मायल आदिलशहान यत्न केले, पूण तातूंत ताका यश मेळ्ळें ना. इ.स. १५२० तले घुरयेंत तर ताचो पराभव जावन साश्टी, बारदेस आनी अंत्रुज हे वाठार ताका वगडावचे पडले. पूण दोन वर्सांभितर आदिलशहाच्या एका सरदारान ते तीनूय वाठार पर्थून मेळयले. इ.स. १५३३ त आदिलशहाक मरण आयलें आनी ताचे पूत मल्लू आनी इब्राहिम हांचेमदीं सत्तेखातीर झगडीं जावंक लागलीं. मल्लू हाणें आपल्या भावाआड पोर्तुगेजांचो पालव घेवन त्या बदलाक तांकां साश्ट आनी बारदेस वाठार दिले. ताचे उपरांत इब्राहिम सत्तेर आयलो. कांय अटींचेर ताणे ते वाठार पोर्तुगेजांकडेनूच दवरले. ह्यो अटी तांणी पुराय करीनाशिल्ल्यान आदिलशहान तांचेर घुरयो घालूंक सुरवात केली. इ.स. १५३४ त रायतूर आनी बोरी हांगा जाल्ले लडायेंत पर्थून हे वाठार आदिलशही सत्तेखाला आयले. इ.स. १५४३ त दों जुवांव द कास्त्रु हाणें फोंडें हांगा इब्राहिमाचेर जैत मेळोवन दोनूय वाठार पर्थून मेळयले. इ.स. १५५७ त आदिलशहान हे वाठार मेळोवपाखातीर घुरी घाली, पूण ती फसली. निमाणें इ,स. १५७० त आदिलशहान निजामाच्या पालवान पोर्तुगेजांचेर घुरयो घालूंक सुरवात केली. पूण ह्या वेळार चेउल हांगा जाल्ल्या पराभवा उपरांत तांकां निर्शेवणी आयली. बारदेस, साश्टी हे वाठार तांणी पोर्तुगेजंच्या सुवादीन केले. आफोंस द आल्बुकॅर्काफाटल्यान बरेच गव्हर्नर गोंयांत आय़ले. इतले मजगतीं ब्रिटीश, डच, फ्रेंच हे लोक भारतावटेन पाविल्ल्यान पोर्तुगेजांक वेपार करपाखातीर त्रास जावंक
