गोंदयतात. चलयेचें तोंड फकत लग्नावेळार गोंदवन घेतात. आसामांतले नागा जमातींत गोंदयल्या उपरांत तरणाटो लग्नाक योग्य समजतात.
पूर्विल्ल्या काळांत भारतांत, गोंदप ही गुन्यांवकाराक दिवपाक येवपी ख्यास्त आसताली. एकाद्र्यान गुन्यांव केल्यार ताच्या कपलार गोंदोवन मागीर ताची गाढवावेल्यान धिंड काडटाले.
गोंदपी संबंदी, वेगवेगळ्यो समजूती आख्यायिका विंगड विंगड जमातींत चलतात.
मेल्याउपरांत कुडीवेलें गोंदण आपल्यावांगडा देवलोकांत वतलें अशें आदिवासी जमातींतल्यो बायलो समजतात. गोंदपाशिवाय बायल मेली तर पितर तिका वळखुचे नात. स्वर्गांत वतकच देव तिका पृथ्वीर राविल्ल्याची कुरू म्हूण गोंदण दाखोवपाक सांगतलो. जर तें गोंदण ताका दिसलेंना तर तो तिका भुता-खेताच्या रुपान परतो जल्म घेवपाक सांगतलो. नाजाल्यार ब्रम्हदेव तिका काट्यांवेल्यान फरफरीत ओडून व्हरतलो आनी हाका लागून तिच्या आंगार गोंदयल्यावरी कुरवो उदेतल्यो. राजपुतान्यातल्या भिल्ल लोकांभितर गोंदपाची चाल ना. बंगालांतले शेतकार लोक जर एकाद्रे बायलेन गोंदोंवन घेतले तर तिका जाती भायर काडटात.
गोंदप वा गोंदण कांय जमातींत पवित्र आनी समाजमान्य थारायलां. तेचपरी कांय जमातींच्या धर्मग्रंथांनी हे कलेक निशिध्दय मानल्या. बायबलाच्या पोरन्या कराराप्रमाण गोंदप नेमाभायलें थारायलां. मुहम्मद पैगंबरानूय हे रितीचेर आक्षेप घेतला. गोंयांत हिंदु तशेंच किरिस्तांव समाजांत गोंदपाची चाल आसा पूण ती उणी जायत वता. तरीलेगीत आयच्या काळांत बर्यालच तरणाट्यांमदीं चड करून हिप्पी संप्रदायांत गोंदून घेवप एक फॅशन जाल्या. अस्तंती देशांनी गोंदून घेवपाच्या प्रकाराच्यो सर्तीय घेतात.
- - कों. वि. सं. मं.
गोंधळ:
देवाची तुस्त आनी पूजा करपाचो एक प्रकार. महाराष्ट्रांतल्या कितल्याशाच कुळांतलो एक कुलधर्म. घरांतलें मंगलकार्य निर्विध्नपणान आनी कृपापूर्वक केल्ल्यान अंबाबाई, भवानी, रेणुका हांच्यासारक्या कुलदेवींचे उपकार आठोवपाचो हो विधी आसता. हो प्रकार देशस्थ ब्राम्हणांत आनी मराठ्यांत प्रचलित आसा. हाका गोंधळ घालप अशें म्हण्टात. गोंधळी जातीचे लोक गोंधळ घालपाचें काम करतात.
गोंधळ घालपाचे कार्यावळींत चार जाण वांटो घेतात. गीत आनी कथा हांचेवरवीं निरुपण करता तो मुखेल गोंधळी. ताका ‘नाईक’ म्हण्टात. निरूपणांत मदीं-मदीं विनोदी प्रस्न विचारून निरूपणाक गत दिवपी एक आसता तो ताचो सहाय्यक. आनीक दोग जाण आसतात, ते समेळ आनी तुणतुणें वाजोवन गोंधळाक साथ करतात.
गोंधळाची मांडावळ करतना गोंधळी एका पाटाचेर नवें वस्त्र हांथरून ताचेर तांदळांचो चौक करता. चौकाच्या चार कोनशांचेर चार आनी मदीं एक ह्याप्रमाण खोबर्याेच्यो वाटयो, सुपार्योत, खारको, हळद आनी केळीं ह्यो वस्तू दाळून दवरतात. चौकाचे मदीं कलशाची स्थापना करून ताचेर विड्याचीं वा आंब्यांचीं पानां दवरून ताचेर एक नाल्ल दवरता. मागीर यजमान देवाची स्थापना आनी पूजा करता. चौकाच्या पाटाफुडें पांच खोले दवरून त्या खोल्यांचेर थोडें शीत दवरून वयर कणकीचो एक एक दिवो लायता. पाटाभोंवतणी उशीचें वा शाळूच्या ताडांचें तिकटें उबें करतात. ताका झालर्योय हुमकळायतात. घटमाळ बांदून ती कलशावयल्या नाल्लाचेर सोडटात. गोंधळाक दिवटी आनी बुधली गरजेची आसता. ह्यो दोनूय वस्तू गोंधळी आपल्या घराकडल्यान घेवन येता.
गोंधळी (नाईक) गोंधळाक सुरवात करचे पयलीं गण म्हण्टा, मागीर जगदंबेचें स्तवन करून वेगवेगळ्या देव-देवतांक गोंधळाखातीर पाचारण करता. हें पाचारण गीत अशें आसता:
मोरेश्वरा गणा गोंधळा ये,
तेहत्तीस कोटी देवा गोंधळा ये,
वाईच्या गणपति गोंधळा ये,
कृष्णा कोयना गोंधळा ये,
कोल्हापूर लक्ष्मी गोंधळा ये,
तुळजापुरची भवानी गोंधळा ये,
नवलाख तारांगण गोंधळा ये,
धरतरी माते गोंधळा ये,
आगाशी पिता गोंधळा ये,
भक्तांच्या गणा गोंधळा ये,
राहिले साहिले गोंधळा ये,
आपल्या भक्ता प्रसन्न झाले ॥
मागीर ‘नाईक’ पूर्वरंग आनी उत्तररंग अशा दोन विभागांत अनुक्रमान देवीची तुस्त आनी एकाद्रें लोककथात्मक संगीत आख्यान सांगता. निमाणी देवीची आरती जाता आनी गोंधळ सोंपता. गोंधळांतलीं पदां, कथागीतां आनी कथा हीं लोकसाहित्यांत आस्पावतात. मीठ-मिरसांगेचें झगडें, कोल्याचें लग्न हीं आख्यानां आनी कथा तातूंत मुखेल जावन आसात.
गोंधळ्याच्या आंगांत मलमलचो सदरो, गळ्यांत कवड्यांच्यो माळो आनी माथ्यार पगडी आसता. रेणुकामाहात्म्यांत गोंधळाच्या उगमाविशीं एक कथा आसा, ती अशी:
परशुरामान बेरासुर नांवांच्या दैत्याक जितोच मारून ताची तकली कापली. ताचे तकलेच्या ब्रम्हरंधांत ताचेच तकलेचे तंतू गुंतले आनी ते खांदार घेवन ‘तिंतृण तिंतृण’ असो आवाज करीत तो रेणुकेम्हर्यांलत आयलो. बेरासुराच्या धडाचें चौडके आनी तकलेचें तुणतुणें वाजोवन परशुरामान जें पयलें मातृवंदन केलें तातूंतल्यानूच गोंधळाची प्रथा आयली, असो समज आसा.
रेणुका आनी तुळजाभवानी हांचे उपासनेंत गोंधळाक प्राधान्य केन्ना मेळ्ळें, तें मात निश्चित सांगप कठीण. तुळजाभवानी इ.स.प. १००० वर्सां आदली आसा आनी रेणुका तर ताच्याकूय पूर्विल्ली आसा. गोंधळाचो संबंद तुळजाभवानीच्याय आदीं रेणिकेकडेन आसा अशें म्हण्टात.
यादवकाळांतल्या मराठी साहित्यांत गोंधळाचे जे उल्लेख येतात, तांचेवेल्यान अशें दिसून येता की गोंधळाचो संबंद मुळांत भूतमाता नांवाचे एके देवतेकडेन आसूंक जाय. उपरांत ही भूतमाता महाराष्ट्रांतले लोकप्रिय रेणुकेंत आस्पाव;या आसूंक जाय. वरंगळ हांगाच्या गणपती काकतीयाचो गजसेनामुखेली जायण वा जय सेनापती हाणें इ.स. १२४० त बरयल्ल्या ‘नृत्यरत्नावली’ ग्रंथांत सांगलां की कल्याणीचो चालुक्य राजा सोमेश्वर (तिसरो) हाणें आपले राजधानींत भूतमातामहोत्सवाच्या निमतान गोंधळाअची (‘गोटली’ नाचाची) कार्यावळ केल्ली.
भूतमातामहोत्सवाचीं तरेकवार वर्णनां वेगवेगळ्या पुराणांत आयल्यांत. दैवी संकश्टाचें निवारण जावचें आनी भुरगें-बाळ जावंचें हेखातीर पुराणकाळांत भूतमातेची परब मनयताले. वैशाख वद्य प्रतिपदा ते अमास अशी एक पंद्रस हो उत्सव चलता. ज्ञानेश्र्वरींत ‘गोंदळी’ हो शब्द पिशाच्च वा भूत ह्या अर्थान आयला. आद्य महानुभाव साहित्यांत दृश्टांताच्या रूपान गोंधळाचे खूब उल्लेख आयल्यात. तातूंत सर्वशक्तींचो मेळ, योगिनी चक्राचो गोंधळ, चक्रगोंधळ अशे शब्द आस्पावतात. ताचेवयल्यान स्पश्ट जाता की गोंधळ ह्या उपासनाप्रकाराचो भूतमातेकडेन संबंद आसूंक जाय.
भूतांचो भेस घालून भूतचेश्टांचें अनुकरण करपाचो नाच गोंधळांत जातालो, अशे उल्लेख कांय ग्रंथांत आयल्यात. संगीतरत्नाकर, संगीतसमयसार, नृत्यरत्नावली ह्या नृत्याविशींच्या ग्रंथांत गोंधळाचो उल्लेख ‘गोंडली नृत्य’ ह्या नांवान आयलां. ‘अमलिकाग्राममाहात्म्य’ (माहूरक्षेत्र वर्णन) नांवांच्या संस्कृत ग्रंथांत ह्या गोंडली नृत्याचें वर्णन आयलां तें अशें:
