लेगीत ’गेस्टापो‘ अशें म्हण्टात.
- - कों. वि. सं. मं.
गोंड:
भारतांतल्या आदिवासी जमातींतली एक मुखेल जमात. विंध्यपर्वत, सातपुड्याचें पठार, छत्तीसगढाचो दक्षिण दिकेवटेनचो वाठार, नैर्ऋत्येक गोदावरी न्हंयमेरेन पातळिल्ल्या वाठारांत पाचव्या आनी सव्या शतमानामेरेन रावपी ही जमात उपरांत मध्यभारताच्या जंगली आनी दोंगराळ भागांनी पावली. गोंड जमात ऑस्ट्रोलायड नस्ल तशेंच द्रविड परिवारांतली जावन आसा. सद्या ही जमात भारतांतल्या चडशा राज्यांनी आसा.
गोंड लोक मध्य प्रदेश, ओरिसा, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, बिहार ह्या राज्यांनी चड प्रमाणांत आसात.
गोंड लोकांभितर वंशीक आनी भाशीक सारकेंपण दिसना. ‘गोंडी’ भास फकत अर्देच गोंड लोक उलयतात. मध्य प्रदेशांतले गोंड हिंदी, विदर्भांतले मराठी आनी आंध्र प्रदेशांतले तेलुगू भास उलयतात.
गोंड लोकाविशीं एक काणी सांगतात, ती अशी:
कंकालकाली नांवाचे एके चलयेचो एका ऋषीकडेन संबंद आयलो. त्या संबंदांतल्यान तिका बावीस भुरगीं जालीं. कंकालकालीन ह्या बावीसूय भुरग्यांचो त्याग केलो. त्यावेळार शंकर आनी पार्वती नंदीचेर बसून थंय भोंवपाक भायर सरिल्लीं. त्या भुरग्याचें रडप आयकून पार्वती नंदीवेल्यान सकयल देंवली. तिणें त्या भुरग्यांक आपले वांगडा घरा हाडलीं आनी पोसलीं. पूण ह्याच भुरग्यांनी महादेवाकडेन वागतना आडमार्ग’ आपणायलो; ते तिडकीन महादेवान त्या भुरग्यांक एके बांयत धांपून दवल्लीं. कांय वर्सां अशींच उलगल्या उपरांत पहाडिक पारलिगो नांवांच्या एका तपस्व्याक उतराक मान दिवन महादेवान तांची सुटका केली. ते बांयतल्यान सगळ्यांत पयलीं चार मनशांचो, मागीर पांच मनशांचो आनी निमाणें स आनी सात जाणांचो पंगड वयर सरलो. हे लोक गोंड जमातीचे आद्यपुरुस आसले, अशें तांचें म्हणणें आसा. फुडें ह्याच वंशाचो विस्तार जावन तांचीं ‘पाडी’ म्हळ्यार घराणी निर्माण जाली.
गोंड जमातीच्या इतिहासाविशीं निश्चित अशी म्हायती मेळना. जी थोडी म्हायती गोंड लोकांविशीं मेळटा, तिचेवेल्यान राजपुतांनी सगळ्यांत पयलीं गोंड लोकांक आपले सत्तेच्या शेकातळा हाडून हिंदू धर्मांत घेतले, अशें कळटा. राजपुतांनी तांचेकडेन म्हळ्यार खास करून तांचे टोळयेच्या मुखेल्यांकडेन लग्नसंबंदांतल्यान नातें जोडलें. ह्या संबंदांतल्यान जल्मल्ली प्रजा स्वताक राजगोंड म्हणपाक लागली. ह्या राजगोंडांनी १५ ते १७ व्या शतमानांत मध्य प्रदेशांत जायतीं राज्यां स्थापलीं. तातूंतल्या उत्तरेकडल्या राज्याचें राजपाटण मंडल आनी गढ (अर्वाचीन बिलपूर) आसलें. एर राज्यांचीं राजपाटणां देवगड, टेरळा, चांदा हीं आसलीं. ह्या राज्यांक एकवटीतपणान ‘गोंडवन’ अशेंय म्हण्टाले.
बौध्द आनी ब्राम्हण हांच्या संघर्शांत मध्य भारतांतल्या हिंदू राज्याचो नाश जालो. ते परिस्थितीचो फायदो घेवन गोंडांनी थंय आपलीं राज्यां स्थापलीं. फुडें मुसलमानी सत्तेमुखार गोंडांक नमचें पडलें. मुसलमानांनी तांकां मुस्लीम धर्म आफणावपाची सक्ती केली. देवगडाचो गोंड राजा बख्त बुलंद हो इस्लाम धर्म आपणावपी पयलो राजा आसलो. शेजारच्या राजाआड झगडटना आपणाक दिल्लीच्या बादशहाचो पालव मेळचो म्हूण ताणें हें धर्मांतर केल्लें. ताचे राजवटींत हिंदू-मुस्लीम प्रजा बरे तरेन जियेताली. वयली इतिहासीक घडणूक ‘गोंड’ जमातींत हिंदू आनी मुस्लीम अशे दोन वर्ग करपाक कारणा जाली.
गोंड लोकांभितर वेगवेगळ्या उपजातीचें फांटे आसात. तातूंत राजगोंड स्वताक सगळ्यांत वयर मानतात. ते वयल्या वर्णांतल्या हिंदूंच्यो चाली-रिती मानतात. बस्तर जिल्ह्यांत गोंड लोकांच्यो तीन उपजमाती आसात. तांची नांवां मुडिया, डोंगरी माडिया आनी शृंग माडिया (बायसन-हॉर्न माडिया) अशीं आसात. महाराष्ट्रांत राजगोंड, माडिया, गैता, घुरवा, गोंड गोबरी अश्यो पंदरा जमाती आसात. खैरगडांतल्या गोंडांभितर राजगोंड, थुरगोंड, गैतियागोंड अशें तीन भेद आसात. तातूंतले राजगोंड आनी धुरगोंड हे हिंदू आसात. खैरगडांतल्या गोंडांभितर इकरा गोत्रां आसात. झासपूरच्या गोंडांच्यो स पोटजाती आसात, त्यो अश्यो:
१. महाराज गोंड - राजपरिवारांतले गोंड.
२. राजगोंड – राजाचे सरदार वा दिवाण.
३. पाच्छासी गोंड – हे महाराजाचे अनुयायी आसले.
४. बडी गोंड – मिश्र संबंदांतल्यान ही जात तयार जाली. गोंदप हो तांचो मुखेल वेवसाय.
५. थुकेल गोंड – एका काळार हे गोंड दिल्लीचेर चाल करून गेले. ते हरून परते आय़ले तेन्ना वयल्या कुळांतले गोंड तांच्या तोंडार थुकले म्हूण तांकां थुकेल गोंड म्हण्टात.
६. डोखर गोंड – हे गोंड झूज हरतना जैतिवंतांच्या पांयां पडले, म्हूण तांकां हें नांव पडलें.
वयल्यो तीन ऊंच कुळांतल्यो आसून सकयल्या तिनांक अस्पृश्य लेखतात.
मांडलाच्या गोंडांभितर देवगोंड, सूर्यवंशी राजगोंड आनी रावणवंशी अशे तीन पोटभेद आसात. हेभायर गोंडाल्यो इपलानिया, उहिका, धुरवा, असकाला, ककोडिया, सराठिया, सीराम अश्यो पोटजाती आसतात.
गोंड लोक शेती वेव्हाराचेर आपलो दिसवडो सोडयतात. महाराष्ट्रांतल्या चंद्रपूर जिल्ह्यांतले गोंड भाताचें पीक काडटात. तर यवतमाळांतले ज्वारीचें पीक काडटात. तेभायर उडीद, तूर आनी मूग हांचेंय पीक काडटात. वालपापडी, दूदी, आंबाडे आनी वायंगीं ह्यो भाज्यो ते खूब प्रमाणांत पिकयतात. पूण ‘पडूंम’ हो धर्मीक सण जालेबगर ते कसल्याच पिकांची कापणी करीनात आनी भाज्योय काडीनात. गोंडांक म्होंवापसून केल्लो सोरो खूब आवडटा.
शेती-धंदो सोडून नुस्तें पागप, कंदमुळां एकठांय करप, शिकारेक वचप हे हेर उद्येगूय ते करतात. वर्सांतल्यान एक फावट माडिया गोंड शिकारेक वतात; तांचेवांगडा तांचीं बायल-भुरगींय आसतात. शिकार मेळटकच ते गांवजेवण घालतात. गोंड लोक गाय, म्हसरां, बोकड्यो, दुकरां, कुकडां पोसतात.
माडिया गोंडांचीं खेडीं नितळ आनी निवळ आसतात. गोंड लोकांच्यो खोंपीच्यो वण्टी कोंड्यांनी विणिल्ल्यो आसतात. खोपीवेलें पाखें तणाचें आसता. खोंपींत शेंदर्योय लावन कुडी करतात. हेर वस्तू मडक्यांत सांठयतात. घर वा घरांतल्यो चडश्यो वस्ती घरांतले लोकूच तयार करतात. बस्तर, चांदा जिल्ह्यांतले दादले माडिया गोंड, अर्धनग्नूच रावतात. ते शेंडी दवरून उरिल्ली तकली सुळसुळीत दवरतात; तशेंच कानांत रिंगा घालतात. कमरेक सुपारी-पान आनी सुरो खोयतात. खांदार कुराड आनी धनुष्यबाण घेवन भोंवतात. बायलो कमराभोंवतणी अशीर अशें वस्त्र गुठलायतात. एकाद्रें वस्त्रुय आंगार घेतात. कानांत पितूळचीं रिंगा घालतात. गळ्यांत धव्या मणयाच्यो माळो, तेचपरी लोखणाच्यो आनी पितूळच्यो मुदयो घाल्ली लोखणाची तार आसता. तीं आपल्या तोंडाचेर आनी कुल्यांचेरूय गोंदोवन घेतात.
गोंड जमातींतल्यो कांय उपजाती स्वताच्या पंगडाभितरूच लग्न जातात तर कांय उपजाती हेर उपजातींवांगडाच लग्न जातात. आते-मामे भांवडांच्या लग्नसंबंदाक सगळ्यांत वयली सुवात आसता. एकापरस चड बायलांकडेन लग्न जावपाक मेळटा. पूण तेखातीर व्हंकलेचें मोल न्हवर्यायक फारीक करचें पडटा. विनिमय-लग्न, सेवा-लग्न, पळून वचून केल्लें लग्न जमातींत मान्य आसा.
विधवा बायलेचें लग्न, विधुराचें लग्न, घटस्फोट ह्या गजालींक गोंड जमातीभितर मान्यताय आसा. माडिया आनी मुडियांची तरणाट्यांखातीर ‘युवागृहां’ आसतात. ह्या युवागृहाचो स्वताचो जोडीदार वेंचओआखातीर पालव मेळटा. ह्या युवाघरांक ‘घोटूल’ म्हण्टात. बस्तराच्या मुडिया गोंडाचे आंकवार चले-चलयो पयलींच्या काळांत जोडयेन सगळी रात घालयतालीं. चलयेक मोतीआरी आनी चल्याक
