काळांत राजा, गुरुकुल, गुरु वा गुरुशिष्यांच्या उतरांक कसो पाळो दितालो, हाची बरी देख जावन आसा. प्रसेनजित राजान ब्राम्हणाक आश्रमाचो खर्च चलोवपाक कांय गांव दान दिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. जायते राजा विदयार्थ्यांच्या शिक्षणाखातीर अग्रहाराची थापणूक करताले. त्या अग्रहारांत सुरु-शिष्य एकठांय रावपाची आनी तांचे योगक्षेमाची रजवीज करताले.
पूर्विल्ल्या काळांत वाराणसी (काशी) शिक्षणाचें आद्यापीठ आसलें. गुरुकुलाचें आर्विल्लें रूप म्हळ्यार तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला आनी वल्लभीचीं विश्वविद्यालयां जावन आसात. पूर्विल्ल्या गुरुकुलांत आयच्या सारकेच कुलपती आसताले. कालिदासान वसिष्ट आनी कण्व ॠषीचो कुलपती म्हूण रघुवंशांत उल्लेख केला.
- - को. वि. सं. मं.
गुरुव्दारा:
शीख लोकांच्या उपासनामंदिराक ‘गुरुव्दारा’ अशें म्हण्टात. ह्या शब्दाचो अर्थ ‘गुरू रावपाची सुवात’ असो जाता. ईश्वर ज्या जाग्यार रावता तो जागो म्हळ्यार ‘गुरुव्दारा’ अशी शीख लोकांची श्रध्दा आसा. उपासना केल्यार देवाच्या महालाचो दरवटो उगडटा, अशे समजुतीन उपासनामंदिर वा गुरुव्दाराक ईश्वराचो दरवटो मानून पूजा करतात. पयलीं अशा जाग्याक धर्मसाल म्हण्टाले. पूण हो शब्द वापरांतल्यान गेलो आनी गुरुव्दार हें उतर घोळपाक लागलें.
गुरुव्दारांत देवाची मूर्त नासता, तर थंय शिखांचो पवित्र धर्मग्रंथ ‘ग्रंथसाहिब’ हाची थापणूक केल्ली आसता. शिखांचो दिसपट्टे आनी रासवळ धर्मीक वेव्हार ह्या गुरुव्दारांत जातात. शिखांत दिसपट्टे उपासनेभितर जपजीसाहेब, सुखमनिसाहेब, आसादीवारचें कीर्तन, जापसाहेब, आनंदसाहेबहे गुरुव्दारांतले सकाळचे नित्यपाठ आसतात. ते उपरांत अर्जुन देवाच्या सुखमनीतली प्रार्थना जाता. ही प्रार्थना जातकच धा गुरु, पांच पुत्र, पांच प्यारे हांची याद करून निमाणें प्रसाद वाटप जाता.
चडशा मुखेल गुरुव्दारांतल्यान फुकट अन्नछ्त्र (लांगर) चलता. गुरुव्दारांत भितर सरतना तकली धांपपाक जाय, असो धर्मीक नेम आसा. तेखातीर गुरुव्दारांत भितर सरतना तकलेक वस्त्राचो कुडको गुठलायतात.
थळाव्या गुरुव्दाराचें वेवस्थापन त्या त्या गुरुव्दाराच्या वांगड्यांतल्यान वेंचून आयिल्लें मंडळ पळेता. गुरुव्दाराची दिसपट्टी वेवस्था आनी पुरोयतपण ‘ग्रंथी’ कडेन म्हळ्यार नेमिल्ल्या पगारी पुरोयता कडेन आसता. ग्रंथीच्या हाताखाल वावर करपाक पगाराचेर नोकर दवरिल्ले आसतात. कांय इतिहासीक म्हत्वाच्या गुरुव्दारांचे वेवस्थापन पयलीं वंशपरंपरेन चलून आयिल्ल्या महंताकडेन आसतालें. उपरांत तें तांच्या हातांतल्यान काडून घेवपाखातीर १९२१ वर्सा शिखांनी एकवटीत जावन एक व्हड चळवळ उबारली. एका व्हड झुजा उपरांत ही चळवळ १९२५ त जैतिवंत जावन ‘गुरुव्दारा वेवस्थापन अधिनेम’ संमत जालो. मुखेल इतिहासीक गुरुव्दाराचें वेवस्थापन ‘शिरोमणी गुरुव्दारा प्रबंधक कमिटी’ हे लोकशायेचे धर्तेचेर वेंचिल्ले संस्थेच्या हातांत आयलें. ही समिती गुरुव्दाराचें वेवस्थापन पळेता. केंद्र सरकाराच्या गुरुव्दारा वेवस्थापन अधिनेमाखाल गुरुव्दारांतली वांगड्यांची वेंचणूक जाता आनी मुखेल मध्यवर्ती मंडळ वेंचून काडटात.
शिखांच्या धर्मीक आनी समाजीक जिवितांत गुरुव्दाराक खाशेलें म्हत्व आसा. धर्मग्रंथांत जे कांय वादाचे विशय आसतात, तांचेर धर्ममुखेली निर्णय घेता.
शिखांचीं चार धर्मपीठां आसात, तीं अशीं:
१. हरिमंदिर साहेब वा दरबार साहेब, अमृतसर – पंजाब. पांचवो शीख गुरु, अर्जुनदेव हाणें ह्या गुरुव्दाराची थापणूक केली. हाकाच ‘अकाल तख्त’ अशें म्हण्टात.
२. हुजूर साहेब, नांदेड-महाराष्ट्र. हांगाचें हरिमंदिर राजा रणजितसिंगान बांदलें.
३. पटणा साहेब, पटणा – बिहार. हें हरिमंदिर राजा रणजितसिंगान बांदले. हांगाच गुरु गोविंदसिंगाचो जल्म जालो.
४. केशगढ साहेब, आनंदपूर – पंजाब. शिखांचो णववो धर्मगुरू, गुरू तेगबहादुर हाणें ह्या गुरुव्दाराची थापणूक केली.
ह्या चारूय धर्मपीठांत ‘तख्त’ म्हण्टात. शिखांचे धर्मीक आदेश हांगा सावनूच भायर सरतात. हे खरीज दिल्लींतलें शीशगंज हेंय इतिहासांत नामनेक पाविल्लें गुरुव्दारा जावन आसा. तेभायर कर्तारपूर, हरिगोविंदपूर, लाहोर, सियालकोट, पंजासाहेब, एमिनाबाद हीम पाकिस्तानांतलीं शीख लोकांचीं गुरुव्दारां, तीर्थक्षेत्रां म्हूण नामनेक पावल्यात.
गोयांत बेती आनी वास्को हांगा गुरुव्दारां आसात.
- - को. वि. सं. मं.
गुलबर्गा:
कर्नाटक राज्यांतल्या गुलबर्गा जिल्ह्याचें मुखेल थळ. हैदराबाद संस्थानाच्या विलीनीकरणा उपरांत गुलबर्गा शार हें आदल्या म्हैसूर राज्यांतलें एक जिल्हा केंद्र आसलें. कर्नाटक राज्यांतल्या मुखेल शारांत गुलबर्गा शाराचो सवो क्रमांक लागता. शाराचो आवांठ: १६.२ चौ. किमी.; लोकसंख्या: २०,७५,३६८ (१९८१). हें शार मुंबय – मद्रास रेल्वेमार्गान मुंबयसावन आग्नेयेक ५६५ किमी. अंतराचेर आसा.
इतिहासीक नदरेन गुलबर्गा शार मुळचें हिंदू संस्कृतायेचें केंद्र आसलें. पूण १३४७ ते १४२२ मेरेन बहामनी राजकर्त्यांनी ताचेर आपलो शेक चलयलो आनी थंय आपली राजधानी स्थापन केली. ह्या काळांत बांदिल्ल्यो कलाकुसरीच्यो वास्तू आयजूय गुलबर्गा शाराच्या सोबितकायेंत भर घालतात. ह्या वास्तूंत सगळ्यांत म्हत्वाची अशी एक मशीद आसा. ही मूर शैलींतली जामी मशीद पंदराव्या शेंकड्यांत बांदिल्ली. ही मशीद स्पेन राज्यांतल्या कॉर्दोव्हा शारांत आशिल्ले मशिदीचे धर्तीर बांदल्या. फिरोजशाह तुघलकावांडा आयिल्ल्या चिस्ती कुटुंबांतल्या बंदा नवाझ ह्या संताचो हांगा आशिल्लो दर्गा खुबूच पवित्र मानतात. ह्या दर्ग्या म्हर्यां त दर वर्सा मोटी जात्रा भरता.
गुलबर्गा ही गंव, ज्वारी आदी धान्यांची बाजारपेठ आसा. हांगा कापसाच्यो गिरणी आनी तेलाचे घाणेय आसात. हालींच्या काळांत गुलबर्गा शार शिक्षणाचें व्हड केंद्र जालां. हें लिंगायत लोकांचें एक क्षेत्र अशें समजतात.
- - को. वि. सं. मं.
गुलाब:
(मराठी – गुलाब; संस्कृत – शतपत्रा, तरुणी, महाकुमारी; कन्नड – मुळुसे वंतिगे; इंग्लीश – रोझ; लॅटीन – रोझा; कूळ – रोझेसी).
मनीस जल्माक येवचेपयलीं गुलाब ही वनस्पत आस्तित्वांत आशिल्ली अशें मानतात. थीओफ्रॅस्टस (इ.स.प. ३७० - २८५)तशेंच प्लिनी (इ. स. २३ – ७९) ह्या शास्त्रज्ञांच्या लिखणांत गुलाबाचो उल्लेख मेळटा. आशिया मायनर आनी अस्तंत चीन हे वाठार गुलाबाचें मुळस्थान मानतात. इ.स. सातव्या शेंकड्यांत अरबांनी इराण हतासतकच त्या देशांतल्यान गुलाब
