इतिहासतज्ञांच्या मतान ऋगेवेदांतले ‘पणीलोक’ म्हळ्यारूच कुशलोकांची प्रजा आसपाक जाय. ते परकी देशांवांगडा वेपार करताले. दर्याचेर पातमारी चलयताले. धन एकठांय करताले. वर्णागवृत्ती हो शब्द मूळ ‘पणी’ ह्या उतरावेल्यान आयला, अशें म्हण्टात. पूर्विल्ल्या काळासावन गुजरातची भूंय वेपार-उद्येग करपी भूंय जावन आसा.
ताचे फाटल्यान शर्यातीच्या कुळगोत्रांचे आर्यलोक हांगा आयले. तांणी व्दारकेच्या लागसार आशिल्ल्या वाठाराक ‘आनर्त’ राज्य घेतलें, अशें म्हळां.
भृगू ऋषी जंय रावलो त्या वाठाराक ‘भृगूकच्छ’ हें नांव पडलें. सद्या ताका ‘भडोच’ म्हण्टात. ह्या कुळांतलो ‘शुक्राचार्य’ हो असुरांचो पुरोयत आसलो. असिरियांतल्यान जो पंगड आयलो, ताचें फुडारपण ‘बळी’ हाचेकडेन आसलें. भार्गवाचो पालव घेवन बळीन थंय आपल्या राज्याची थापणूक केली. जमदग्नीचो पूत परशुराम हो भार्गवकुळयेंतलो आसलो. ताणें सहस्त्रार्जुनाचो वध करून आर्य संस्कृतायेची थापणूक केली.
इ.स. ५०० वर्सांपयलीं ह्या वाठाराचेर यौधेय हाचो शेक चलतालो. उपरांत शक महाक्षप्रम रुद्रदाम हाणें ताका हरयलो. इ.स.प. तिसर्याच आनी चवथ्या शतमानांत मौर्यांचो शेक ह्या वाठाराचेर चलतालो. संप्रती उपरांत मौर्यांची सत्ता सोंपली. ताच्या फाटल्यान बॅक्ट्रियन-ग्रीकांचो शेक चललो. क्रिस्ताउपरांतचीं पयलीं चार शतमानां गुजरातचेर क्षत्रपांचो शेक चलतालो.
इ.स. पांचव्या शतमानांत गुप्त राजाचो शेक चलतालो. गुप्त राजवट दुबळी पडली तेन्ना तांचोच एक सेनापती भट्टार्क मैत्रक हाणें वल्लभी (सौराष्ट्र) हांगा स्वतंत्र राज्याची थापणूक केली. ताणें वल्लभीपूर हांगा आपली राजधानी दवरली. ताचो शेक इ. स. ७६६ मेरेन चल्लो. वल्लभीपूर हांगा नालंदाभशेन विद्यापीठ आसलें.
गुर्जर प्रतीहाराच्या घराण्यांतल्या हरिश्चंद्र हाणें इ.स. ५५० वर्सा सात राजपुताना हांगा राज्याची थापणूक केली. इ.स. ५८० सावन ७६६ मेरेन गुर्जर घराण्याची राजवट चल्ली. इ.स. सातव्या शतमानांत चालूक्य राजा पुलकेशी आनी उपरांत जयसिंह शर्मा हांचो शेक इ.स. ६९३ मेरेन चलतालो. मदीं राज्यार अरबांची घुरी पडली. उज्जैन हांगाच्या वत्सराजान इ.स ७८० मेरेन गुर्जर देशाचेर शेक चलयलो.
उपरांत ह्या वाठाराचेर चावडा घराण्याचें राज्य आयलें. तांची राजधानी अनहिलवाडा ही आसली. ह्या वंशांतलो निमणो राजा सामंतसिंह हाणें सोळंकी वंशांतल्या मूळ राजाक दत्तक घेतिल्लो. सोळंकी वंशांतल्या धा राजांमदीं बाराव्या शतमानांतले ‘सिध्द राजा जयसिंह’ आनी ‘कुमारपाल’ हे अज्रंवर जाले. प्रवासतीर्थाचो ‘सोमनाथ’ हें सोळंकीचें मूळ दैवत दोन फावट लुटलें. कुमारपालान तें परतें बांदलें. सोळंकीचो अस्त जातकच वाघेला घराण्यान तेराव्या शतमानामेरेन गुजराताचेर राज्य केलें. ताच्या आठ राजांमदले वीरधवल आनी विशालदेव गाजल्यात. वीरधवल हाचे राजवटींत वस्तूपाल आनी तेजपाल ह्या दोन जैन मंत्र्यांनी अबू गिरनार, शत्रंजुय आनी कुंभारिया हांगा सुंदर देवळां बांदलीं. निमाणो रजपूत राजा करण वाघेला हाका हरोवन अल्लाउद्दीन खिलजीन गुजरात राज्य घेतलें. ह्या वेळासावन गुजरातचेर मुसलमानी राजवट सुरू जाली. इ.स. १२९९ ते १३९६ मेरेन दिल्लीच्या सुलतानाची राजवट चलताली. इ.स. १३९७ ते १५७२ मेरेन राज्याचेर स्वतंत्र सुलतानाची सत्ता आशिल्ली. १४०९ त पयल्या अहमदशहान गुजरातांत स्वतंत्र राज्याची थापणूक करून अहमदाबाद शार वसयलें. तो आनी पयलो महमूद (महमूदशाह बेगडा) हे गुजराताचेर १६६ वर्सां शेक गाजोवपी सुलतानांमदले सगळ्यांत चड नामनेचे अशे जावन गेले. दोगांयचे राजवटीत गुजराताची खूब उदरगत जाली.
