शकुंतलेक बळ्यांच वळख दाखयना.
कालिदासाची शकुंतला कसलीच वेव्हारीक अट घालीनास्तना राजा कडेन फकत निव्वळ मोगाक लागून लग्न जाता. कालिदासान दुर्वास मुनींचो प्रसंग घालून दुष्यंताच्या चारित्र्याक उणेपण येवंक दिवना. मुदलाचे कथेंत चल्याक वांगडा घेवन शकुंतला दरबारांत येता, तिचो अपमान जातकच आकाशवाणी जाता आनी राजा तिचो स्वीकार करता अशें वर्णन आयलां.
कालिदासान दुष्यंत-शकुंतला हांच्या मीलनाक कळाव लावन विरहाच्या फाटभुंयेचेर तांचो मोग एके खाशेले शैलीन रंगयला. आपल्या कुशळ प्रतिभेन कालिदासान मुळ कथेंत तरेकवार प्रसंग आनी पात्रां घालून ह्या नाटकाक एक आगळें रूप दिलां. ह्या नाटकांतसून ताचे रेखीव नाट्यरचनेचो, मनीस सभावाच्या सखोल गिन्यानाचो आनी काव्यात्म संवाद लेखनाचो अणभव वाचप्याक जाता.
अभिज्ञानशाकुंतलाची कथा म्हळ्यार कुडीच्या मोगाचें आध्यात्मिक मोगांत रुपांतर जाल्ल्याची एक म्हान कथा अशें रवीन्द्रनाथ टागोर हाणें म्हळां. कालिदासाच्या सगळ्या नाटकांत हें नाटक श्रेश्ट अशें मानतात. संवसारीक क्रितीच्या म्हान अभिजात साहित्यकृतींत शाकुंतलाचो आसपाव जाता. सर विल्यम जोन्स हाणें ह्या नाटकाचो 1789 वर्सा पयलो इंग्लीश अणकार करून अस्तंते कडल्या लोकांक ताची वळख करून दिली. ताचे उपरांत जर्मन, फ्रेंच, डॅनिश, इटालियन अशा कितल्याशाच युरोपीय भासांनी ताचे अणकार जाले. गटे, श्लेगेल, हंबोल्ट, आदी अस्तंती साहित्यक्षेष्ठींनी ह्या नाटकाची खूब तुस्त केल्या. अण्णासाहेब किर्लोस्कर हाणें 1889 वर्सा ह्या नाटकाचें मराठी रुपांतर केलें. रुई सांतु येल्मु हाणें नाटकाटो पोर्तुगेज अणकार केला. लक्ष्मणराव सरदेसाय हाणें हें नाटक कोंकणींत अणकारलां.
- कों. वि. सं. मं.
अभ्यंकर, अनंत गोविंदः (जल्मः 12 ऑगस्ट 1932, आंबोडें- सत्तरी)
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें प्राथमिक शिक्षण मराठींतल्यान घेतलें. सुटके चळवळी काळांत तो ‘नॅशनल काँग्रेस गोंय’ हे संघटनेचो वांगडी आशिल्लो. स्वातंत्र्या उपरांत तो ‘इंडियन नॅशनल काँग्रेस’ ह्या संघटनेचो वांगडी जालो. सुटके चळवळीच्या काळांत ताणें जायतो वावर केला. तशेंच भौजन समाजाक शिक्षण मेळचें महूण तो खूब झटला. 26 जानेवारी 1955 दिसा सत्तरीच्या धावें वाठारांत जाल्ल्या सत्याग्रहांत ताणें वांटो घेतिल्लो. देखून ताका आठ वर्सां बंदखणींत खर ख्यास्त भोगची पडली. त्या भायर दंडय भरचो पडलो.
15 ऑगस्ट 1974 दिसा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो. 18 जून 1985 दिसा गोंय सरकारान ताचो भोवमान केलो.
अमरकोशः संस्कृत भाशेंतलो एक खूब पूर्विल्लो शब्दकोश. हाच्या कर्त्याचें नांव अमरसिंह. सव्या ते आठव्या शेंकड्यांत केन्नातरी तो जावन गेला आसूंये असें विद्वानांचें मत आसा. हो बौध्दमतानुयायी आशिल्लो अशें म्हणटात. हो शब्दकोश अनुष्टुभ छंदांत रचला आनी हातूंतले श्लोक (सुमार 1,5000) वेगवेगळ्या पदार्थांच्या वर्गां प्रमाण तीन कांडांत विभागल्यात. देखून, हाका केन्नाय ‘त्रिकांड’ वा ‘त्रिकांडी’ अशेंय म्हणटात. हातूंत त्या त्या कांडांत आयिल्ल्या वर्गांकडेन संबंददीत अशा शब्दांक समान अर्थाचे शब्द दिल्यात. ह्या कोशांत सुमार 10,000 शब्द आस्पावतात. पयल्या कांडांत स्वर्गवर्ग, व्योमवर्ग, दिग्वर्ग, कालवर्ग, धीवर्ग, शब्दादिवर्ग, नाट्यवर्ग, पातालभोगिवर्ग, नरकवर्ग आनी वारिवर्ग ह्या वर्गांचो आस्पाव आसून दुसऱ्यांत भूमिवर्ग, पुरवर्ग, शैलवर्ग, वनौषधिवर्ग, सिंहादिवर्ग, मनुष्यवर्ग, ब्रह्मवर्ग, क्षत्रियवर्ग, वैश्यवर्ग आनी शुद्रवर्ग हे वर्ग आसात. तिसऱ्या कांडांत विशेष्यनिघ्नवर्ग, संकीर्णवर्ग, नानार्थवर्ग अव्ययवर्ग आनी लिंगादिसंग्रहवर्ग हे वर्ग आसात.
अमरकोशाच्या आरंभाकूच ताची परिभाषा स्पश्ट केल्या. शब्दाच्या अर्थावांगडाच ताच्या लिंगाची माहितीय हातूंत मेळटा देखून हाका नामलिंगानुशासन अशेंय म्हणटात. ह्या कोशाचेर सुमार पन्नास टीका बरयल्यात. तातूंतली क्षीरस्वामीची ‘अमरकोशाद्घाटन’(सुमार अकतरावो शेंकडो), बृहस्पती रायमुकुटमणीची ‘अमरकोशपंजिका पदचंद्रिका’ (1431) आनी भानुजी दीक्षिताची ‘व्याख्यासुधा’ वा ‘रोमाश्रमी’ (सतरावो शेंकडो) ह्यो टीका चड नामना पावल्यात. कों. वि. सं. मं.
अमरावती- 1 : पौराणीक साहित्यांत उल्लेखिल्ली स्वर्गांतली इंद्राची राजधानी. हे राजघानीचें नगर जंबू जुव्यांचेर, मेरु पर्वताच्या उदेंत वाठारांत मान तळ्याच्या देगेर वसलां. पौराणीक साहित्यांत ह्या नगराक ‘देवधानी’ , ‘वस्वौकसारा’ आनी ‘माहेंद्री’ अशीं तरेकवार नांवां मेळटात. भव्यता आनी सोबीतकाये खातीर ह्या नगराची नामना आसा. पुराणांत ह्या नगराविशीं अशें वर्णन आसा. ‘ह्या अमरावतींत सुधमी नांवाची देवसभा आसून नंदनवन नांवाचें उद्यान आसा. ह्या नगरांत अमृताचो सांठो आसा. कांय काळ ह्या नगराचेर बलि दैत्यान जात मेळयल्लें. थंय गंधर्व अप्सरा हांचो राबितो आसा आनी त्यो इंद्राची आनी हेर पुण्यवंताची सेवा करतात. हांगा पुण्यवंताक सगळे तरेंचें सूख भोगूंक मेळटा.
अमरावती-2 : महाराष्ट्र राज्यांतल्या अमरावती जिल्ह्याचें मुखेल ठाणें. क्षेत्रफळ 36.34 चौ.किमी. लोकसंख्या 2,61,404 (1981). ह्या शारांत ताराखेडो, राजापेठ, गंभीरपूर आनी महाजनपूर ह्या वाठारांचो आस्पाव जाता. हांगाचें हवामान विशम आसून उबाळ्याच्या दिसांनी हांगाचें तापमान सुमार 40° से. मेरेन आसता. पावस 86.4 सेंमी पडटा.
आदल्या तेंपार ह्या शाराक अंबेच्या देवळा खातीर खूब म्हत्व आशिल्लें. अमरावतीच्या उदेंतेक कौंडण्यपूर नांवाचो एक गांव आसा. थंय अंबादेवीचें देवूळ आसा. ह्या देवळा लागसारच्या वाठाराक अंबिकापूर म्हण्टाले. त्या भागांत रुमडाचीं खूब झाडां आशिल्लीं. देखून ह्या वाठाराक उंबरमती हें नांव पडलें. ताचेंच फुडें उमरावती-अमरावती अशें रुपांतर जालें म्हूण सांगतात. विदर्भ देशाची राजकन्या रुक्मिणी हांगाच्या अंबा देवीच्या दर्शनाक आयिल्ले कडेन श्रीकृष्णान तिचें हरण केलें अशी आख्यायिका आसा.
ह्या शाराविशीं मदल्या काळांतली कांय खबर मेळना. अठराव्या शेंकड्यांत नागपूर वाठारांतलो श्रीमंत रघुजी भोसले हाचे राजवटींत ह्या शाराक परतें म्हत्व आयलें. पेंढाऱ्यांपसून थळाव्या लोकांची राखण करपा खातीर निजामान 1804 वर्सा हांगा दुरीग बांदलें. हें दुरीग 7.6 मी. उंचायेचें आसा. पोरनें अमरावती शार ह्या दुर्गाभितर आसा आनी नव्या अमरावतीचो विस्तार दुर्गा भायर आसा.
ह्या शारांत तेल गाळप, तोरची दाळ तयार करप, कुकूम(पिंजर), कापसाचे गठ्ठे बांदप, शिमिटाचे ह्यूम पायप, प्लास्टिकाचे स्विच आनी हेर वस्तू तयार करपाचे उद्येगधंदे हांगा चलतात. राज्यपरिवहन मंजळाची एक व्हड कर्मशाळा हांगा आसा. माध्यमिक शाळा, आयुर्वेद, मानव्य आनी विज्ञान महाविद्यालयां, आंतरराष्ट्रीय नामना फाव जाल्लें हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ, हेर शारिरीक शिक्षण विद्यालयां, कलानिकेतन, गांवगिरी शिक्षण प्रयोग संस्था आनी हेर जायत्यो शिक्षणीक संस्था हांगा आसात. ते भायर श्री शिवाजीराव पटवर्धन हाणंे थापणूक केल्ली एक व्हड कुष्ठनिवारण संस्था ह्या शारांत आसा.
मुंबय ते कलकत्ता ह्या महामार्गार हें शार आसा. अमरावती तालुक्यांतल्या सगळ्या लागसारच्या जिल्ह्यांतल्या मुखेल वाठारां कडेन हे शार रस्त्यान जोडलां. मुंबय-नागपूर रेल्वेमार्गावेल्या बडनेरा ह्या स्थानकाक तें रेल्वेन जोडलां.
