मूत, दूद, धंय, आनी तूप हें पाच पदार्थ एकठांय भरसून केल्लो जिन्नस) पवित्र मानतात. ‘पंचगव्यप्राशन’ हो हिंदूंचो एक म्हत्वाचो धर्मीक विधी आसा. आयुर्वेदांत गायच्या मुताचे वखदी गूण वर्णिल्यात. फाटल्या शंबर वर्सांसावन भारतात गोरक्षणाची चळवळ चालू आसा. कायद्यान पुरायपणान गोवधबंदी करची, अशें कांय विचारवंतांचें मत आसा. गोरवां-पाडव्या दिसा, गोरवांची पूजा करपाची चाल गोंय, कोकण तशेंच हेर वाठारांनी आसा. कांय धर्मकृत्यांत गायक जेवणाचें पान दिवपाची चाल आसा. - कों.वि.सं.मं.
गायकवाड, सयाजीराव खंडेराव : (जल्म : १७ मार्च १८६३, कवठाणे-नासिक; मरण : ६ फेब्रुवारी १९३९, मुंबय).
आदल्या बडोदे संस्थानाचो पुरोगामी वृत्तीचो कर्तबगार संस्थानिक (राजवटीचो काळ : १८८१-१९३९). मूळ नांव - गोपाळराव काशीराव गायकवाड. खंडेराव महाराजाच्या मरणाउपरांत ताची बायल जमनाबाई हिणे ताका बडोदे संस्थानाचे गादयेखातीर पोसको घेतलो (२७ मे १८७५). ताचें नांव सयाजीराव (तिसरो) अशें दवरलें. ताची पयली बायल महाराणी चिमणाबाई हिका ७ मे १८८५ दिसा मरण आयलें. त्याच वर्सा २८ डिसेंबराक ताचें दुसरें लग्न जालें. ताच्या तीन भुरग्यांकूय अकाली मरण आयलें.
संस्थानाचो दिवण सर टी. माधवराव हांणे सयाजीरावाक राज्यकारभाराचें शिक्षण दिलें. गादयेचीं सत्तासूत्रां हातांत घेतकच (२८ डिसेंबर १८८१) ताणें अर्थीक नदरेन राज्याची स्थिती सुदारची म्हूण उपाय येवजण केली. प्रशासकीय जापसालदारकेची वांटणी हें तत्त्व राज्यकारभारांत लागू करून राज्ययंत्रणेची घडी नीट बसयली. सल्लागार मंडळ नेमून ताणें कल्याणकारी येवजणी चालीक लायल्यो (१८८३). तशेंच न्यायवेवस्थेंत सुदारणा केल्यो आनी ग्रामपंचायतीचें पुनरुज्जीवन केलें (१९०४); सक्तीच्या मुळाव्या शिक्षणाची येवजण सुरू करून (१८९३) थोड्याच काळाभितर ती सबंद राज्यभर लागू केली (१९०६). सुर्वेक संस्थानांत वट्ट १५०० विद्यार्थी आशिल्ले. फुडल्या १५ वर्सांत विद्यार्थ्यांची संख्या वाडत गेली; १९२१त संस्थानात १७००० विद्यार्थी आशिल्ले. गरीब, गरजेवंत विद्यार्थ्यांक शिष्यवृत्त्यो दिवन तांच्या उच्च शिक्षणाची तजवीज करपाचो मोलादीक वावर सयाजीरावान केलो. विद्यामंदिर संस्थेवरवीं पूर्विल्ल्या संस्कृत ग्रंथांचें संशोधन आनी उजवाडावप करपाखातीर ताणें विद्वानांक प्रोत्साहन दिलें. उद्देगीक कलाशिक्षणाखातीर ‘कलाभुवन’ ही संस्था स्थापन केली. ‘श्रीसयाजी साहित्यमाला’ आनी ‘श्रीसयाजी बाल ज्ञानमाला’ ह्या दोन माळांतल्यान श्रेष्ठ ग्रंथांचे अणकार उजवाडायले. संस्थानांतल्या गांवांगांवांनी वाचनांलयां स्थापन केली. ल्हान ल्हान खेड्यांनी पुस्तकां पावचीं म्हूण फिरत्या वाचनालयांचीय वेवस्था केली.
समाजीक मळार ताणें केल्लो वावर म्हत्वाचो आसा. पड्डो पद्धतीचेर बंदी, बालविवाह बंदी, मिश्रविवाह, बायलांचे दायज, कन्याविक्रयबंदी, अस्पृश्यता निवारण, विधवा विवाह ह्यो सुदारणा ताणें प्रत्यक्ष चालीक लागल्यो. लग्नमोडीविशींचो कायदो सबंद भारतांत पयलेचे खेपे ताणेें सुरू केलो. हरिजनांखातीर अठरा शाळा काडल्यो (१८८२). डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हाका शिक्षणाखातीर शिष्यवृत्ती दिली आनी ताची संस्थानांत उच्च पदाचेर नेमणूक केली. सुदारणांच्या प्रत्यक्ष पुरस्काराक लागून ताका ‘राश्ट्रीय समाजीक परिशदे’च्या अध्यक्षपदाचो मान मेळ्ळो (१९०९).
बडोदे हें कलापूर्ण सोबित नगर जावपाक कारण म्हळ्यार सयाजीरावान बांदिल्ल्यो सुंदर वास्तू. लक्ष्मीविलास राजवाडो, वस्तुसंग्रहालय, कलावीथी, श्रीसयाजी रुग्णालय, नजरबाग राजवाडो, महाविद्यालयाची इमारत ह्या ताणें बांदिल्ल्या वास्तूंक लागून बडोद्याची सोब वाडल्या.
ताका प्रवासाची खूब आवड आशिल्ली आनी ताणेें जगभर प्रवास केल्लो. लंडनाक जाल्ल्या पयल्या दोन गोलमेज परिशदांक तो हाजीर आशिल्लो. लोकमान्य टिळक, अरविंद घोष ह्या म्हान फुडार्यांकडेन ताचो दाट संबंद आशिल्लो. राश्ट्रीय आंदोलनाक ताचें अप्रत्यक्ष फाटबळ आशिल्लें अशें म्हण्टात. ज्ञानवृद्धी, समाजसुदारणा आनी शिस्तबद्ध प्रशासन ह्या सगळ्याच मळांचेर ताका यश आयलें.
- कों. वि. सं. मं.
गायतोंडे, डॉ. पुंडलीक दत्तात्रय : (जल्म : ३ जुलय १९१३, पाळोळें-काणकोण).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें पणजे शरांतल्या मेडिकल कॉलेजींत वैजकी शिक्षण घेतले. उपरांत तो फुडलें शिक्षण घेवपाखातीर पोर्तुगालाक गेलो. थंयच्या विद्यापीठाची पदवी घेवन ताणें एक नामनेचो सर्जन म्हूण नांव मेळयलें.
गोंयांत येतकच ताणें म्हापशें शारांत वैजकीचो वेवसाय सुरू केलो. राश्ट्रकार्यांत तशेंच समाजीक वावरांत वांटो घेवपाची प्रेरणा ताका घरचे परंपरेंतल्यानूच मेळ्ळी. रोखडोच तो गोंयचे सुटकेक वावुरतल्या ‘नॅशनल कॉंग्रेस गोंय’ हे संघटनेचो वावुरपी जालो. पोर्तुगालसारक्या भायल्या राश्ट्रांत शिक्षण घेवन आयिल्ल्यान ताचें पोर्तुगेज अधिकार्यांकडेन बरे संबंध आशिल्ले.
१४ फेब्रुवारी १९५४ दिसा पोर्तुगेज अधिकारी न्यायाधीश सेमेदु हाका निरोप दिवपाची एक कार्यावळ पोर्तुगेज अधिकार्यांनी पणजेच्या एका हॉटेलात आखिल्ली. थंय भाशण करतना डॉ. कुलासो हाणें ‘गोंय हो पोर्तुगालाचोच भाग, इतलेंच न्हय तर तें पोर्तुगालच’, अशा अर्थाचें एक वाक्य उच्चारलें. तेन्ना डॉ. गायतोंडेन ‘Eu protesto’ (म्हजो विरोध आसा) ह्या उतरांनी आपलो विरोेध परगटायलो.ताच्या ह्या विरोधाक लागून १७ फेबु्रवारी १९५४ दिसा ताका अटक केलो आनी पोर्तुगालाक धाडलो.
१९५४ वर्सा सावन ताणें स्वतंत्रतायेचो आनी लोकशायेचो पुरस्कार केलो. सुटके झुजारी पीटर आल्वारीस हाच्या फुडारपणाखाला ऍड. गोपाळ आपा कामत, ऍड. पांडुरंग मुळगांवकर, शंकर सरदेसाय हांचे वांगडा तो वावर करतालो. सावंतवाडी जाल्ले नॅशनल कॉंग्रेस गोंय संघटनेचे बसकेंत १८ जून दिसा डॉ. गायतोंडेच्या फुडारपणाखाल अहिंसक रितीन सत्याग्रह करपाचें थारलें. पण ताचेपयलीच तांका अटक जाली.
पोर्तुगेज सरकारच्या लिस्बन न्यायालयान ८ जुलय १९५४ दिसा ताका बंदखणींत आशिल्ले दीस धरून तीन म्हयने बंदखण वा उरिल्ल्या दिसांचो दर दिसाक ४० इस्कुदांप्रमाण दंड, १२ वर्सांमेरेन नागरिक हक्कबंदी, पांच वर्सां पॅरोल आनी ह्या काळांत पोर्तुगेज देशाभायर न वचपाची अट, खंयच्याच संस्थांनी सहभागी न जावप आनी तेभायर न वचपाची अट, खंयच्याच संस्थांनी सहभागी न जावप आनी तेभायर एक हजार इस्कूद दंड अशी ख्यास्त फर्मायली. हाचो परिणाम म्हूण नॅशनल कॉंग्रेस गोंय संघटनेन पोर्तुगेज सरकारचो निशेद केलो आनी १७ फेबु्रवारी १९५५ हो दिस ‘डॉ. गायतोंडे दिस’ म्हूण पाळ्ळो आनी ते निमतान गोंयभर सत्याग्रह केलो.
एप्रिल १९६१ वर्सा मोरोक्को देशांतल्या कासाब्लांका शारांत आफ्रिका
