(अष्टाध्यायी, ४.२.४५). महाभारतांत अंधक, वृष्णी, यादव, कुकुर आनी भोज अशा पांच गणांचो उल्लेख आयला (शांतीपर्व, ८१). अंधक-वृष्णांचो मुखेली श्रीकृष्ण आशिल्लो. दरेक संघ आपल्या अधिपतीच्या हातासकयल आनी अधीन आसतालो. वर्गगत शासनातूय अधिकाराखातीर संघर्श जातालो. देखीक-बभ्रून कृष्णाआड आपलो वर्ग संघटित केल्लो. अक्रूरान कृष्णाकडेन सत्तेक लागून सर्त केल्ली.
गणांचे तरेकवार प्रकार आसताले: आयुधजीवी (शस्त्रांचेर जियेवपी), वार्ताशास्त्रोपजीवी (शेतकाम, गोरवां पोसप, वेपार हांचेर जियेवपी). राजाधिष्ठित आनी लोकधिष्ठित.
गण-२: तीन अक्षरांच्या समूहाक छंदशास्त्रांत गण अशें म्हण्टात. य-र-त-न-भ-ज-स-म अशे आठ गण पिङ्गलाच्या छंदोग्रंथांत दिल्यात. लघुगुरुंच्या फरकान ते घडटात हाचेविशीं पिङ्गलान नेमश्लोक दिला, तो असो-
आदिमध्यावसानेषु यरता यान्ति लाघवम्। भजसा गौरवं यान्ति मनौ तु गुरुलाघवम्II
अर्थ- य, र, त हे गण अनुक्रमान सुर्वेक, मदीं आनी निमाणे लघु अक्षरांचे आसतात. भ, ज, स हे गण अनुक्रमान सुर्वेक, मदीं आनी निमाणें गुरु अक्षरांचे आसतात. म गण सबंद गुरु आनी न गण सबंद लघु आसता. संस्कृत आनी प्राकृत काव्यांतलीं कितलींशींच वृत्तां वेगवेगळ्या गणा-आकड्यांचेर आदारिल्लीं आसतात. तांकां मंदाक्रांत, शार्दूल-विक्रीडित, शिखरिणी, उपजाती, वंशस्थ अशीं नांवां आसात.
गण-३: एकवाचनाचारक्रियास्थानां परस्परसापेक्षाणाम् अनेककुलानां साधूनां समुदाय: (अर्थ- जांचें वाचप, आचार आनी क्रिया समान आसतात. असल्या आनी परस्परसापेक्षा अशा कितल्याशाच कुळांतल्या साधुंचो समुदाय म्हळ्यार गण, अशी एका जैन ग्रंथांत ताची व्याख्या आसा (अभिधानराजेंद्र).
गणकल्पना महावीराच्या पयलींसावन अस्तित्वांत आशिल्ली, अशें म्हण्टात. श्रमणाक उण्यांत उणे स म्हयने तरी एकाच गणांत पडटालें. स म्हयन्यांभितर ताणें गण बदल्लो जाल्यार ताका ‘गाणंगणिक’ अशें म्हण्टाले. स म्हयन्याउपरांत ज्ञानसाधना वा नेमधर्म ह्या कारणांखातीर गणमुखेल्याची आज्ञा आसल्यारुच जैन साधूक गण बदलपाक मेळटालो.
गण-४: सेनासंख्याविशेश. एका गणांत २७ रथ, २७ हत्ती, ८१ घोडे, १३५ पायदळ हांचो आस्पाव आसतालो (महाभारत-आदिपर्व. २.२१).
गण-५: अश्विन्यादी जन्मनक्षत्राप्रमाण प्राप्त जावपी देव, मनीस वा राक्षस गण.
गण-६: शिव आनी विष्णु हांचे अनुचर. हांकां शिवगण आनी विष्णुगण अशेंय म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
गणपती: भारतीय संस्कृतायेंत हिंदूंच्या धर्मीक जिवितांत पुरायपणान व्यापून रावन एक उंचेली सुवात जोडून आशिल्लें दैवत. गणपतीक गणेश, एकदंत, वक्रतूंड, गजानन, लंबोदर आनी हेर जायत्या नांवांनी वळखतात.
गणपती वा गणेशाक विद्येचें तेचपरी संकश्टाचें निवरण करपी दैवत म्हूण मनातात. गणांचो ईश म्हळ्यार स्वामी, शिवगणांचो मुखेली आनी शिवाचो पूत अशें ताचें स्वरूप.
गणपतीच्या जल्माविशीं आनी ताच्या हत्या तोंडाविशीं जायत्यो आख्यायिका चलतात, त्यो अश्यो: पार्वतीन एक फावट न्हावपाक वतना स्वताच्या आंगाचो चिखोल एकठांय करून एक भुरगो तयार केलो आनी ताका न्हाणयेर राखण करपाक दवरलो. थोड्यांवेळान शंकर थंय पावलो. तेन्ना त्या भुरग्यान ताका आडायलो. देखून शंकरान रागान ताचो शिरच्छेद केलो. ही घडणूक पळोवन पार्वतीक दुख्ख जालें. त्यावेळार शंकरान त्या भुरग्याक हत्याची तकली लावन जिवो केलो. ताकाच उपरांत गणपती म्हणपाक लागले.
दुसरी कथा आशी- शंकरान आपल्या तपोबलान एक भुरगो निर्माण केलो तें पळोवन पार्वतीक मत्सर जालो. तिणें स्त्राप दिवन त्या भुरग्याक विद्रुप आनी गजमुख केलो.
तिसरी कथा अशी: एक फावट हिमालय पर्वतार शिव-पार्वतीन हतयाचें रुप घेवन रतिक्रिडा केली आनी तिचें फळ म्हूण पार्वतीक हो गजरूप पूत जालो, अशें म्हण्टात.
गणपती हो पूर्विल्ल्या काळांतलो देव आसलो, तरीय तेविशींचे स्पश्ट उल्लेख पूर्विल्ल्या साहित्यांत मेळनात. ऋग्वेदांत ‘गणानां त्वा गणपतिं हवामहे’ असो उल्लेख आयला (ऋग्वेद, २.२३.१). तो ब्रह्मणस्पती हे वैदीक देवतेक उद्देशून आसा. मैत्रायणी संहितेंत आनी तैत्तिरीय आरण्यकांत, नारायणोपनिषदांत गणपतीचो उल्लेख आसा.
इ. स. प. पांचवें तें सवें शतमान हो नारायणोपनिषदाचो काळ. विद्वानांच्या मतान तातूंत गणपतीचो उल्लेख उपरांत जालो. रामायण आनी हेर कांय पूर्विल्ल्या पुराणांत गणपतीचो उल्लेख मेळना. कौटिलीय अर्थशास्त्रांत हेर देवांची देवळां कशीं बांदचीं, हें सांगलां. पूण तातूंत गणपतीचो आस्पाव ना.
बौधायनसूत्रांत ‘विनायकशांती’ सांगल्या. विनायक हे क्रूर गण आसून तांणी कार्यांत विघ्नां हाडचीं न्हय म्हूण तांची शांती करची अशें म्हळां. याज्ञवल्क्यस्मृतींत मनशांक झपाटून उडोवन तांच्या कार्यांत विघ्नां हाडची राक्षस अशें विनायकाचें वर्णन आसा. ‘विनायक’ ह्या गणाचो मुखेल होच काळांतरान विघ्ननाशक गणेश जालो, अशें हाचेवेल्यान दिसता.
लिंग, अग्नि, शिव, भविष्य आनी हेर पुराणांत गणेशाच्या अवताराच्यो कथा आसात. गणेशपुराण नांवाचें उपपुराणूय आसा. ह्या पुराणांनी चार युगांत महोत्कटविनायक, गुणेश, गणेश आनी ध्रूमकेतू अशे चार अवतार वर्णन केल्यात. तातूंतलो ध्रूमकेतू कलियुगांतलो आसून तो अजून जावपाचो आसा.
व्यासाचें ‘महाभारत’ गणपतीन बरोवन घेतिल्लें, अशी कथा उत्तर भारतांतले प्रतींतल्या आदिपर्वांत आसा. दक्षिण भारतांतल्या महाभारतांत ती कथा ना देखून, हो कथाभाग प्रक्षिप्त आसा अशें विद्वानांचें मत आसा.
गणपती हें नांव मरुद्गणाचो ईश ह्या अर्थान रुद्राकूय लायिल्लें
