बरोच वेपार जातालो. सद्याक लोकर आनी कापसाच्या बदलाक तांकां रशियेकडल्यान गाझोलीन आनी आर्विल्ल्या तंत्रगिन्यानाचेर आदारिल्लीं यंत्रां मेळटात. अफगाणी हें हांगाचें चलन आसा.
येरादारी आनी संचारणः अफगाणिस्तानांत रेल्वे नात आनी उदकांतल्यान येरादारी करपासारके जलमार्गय नात. २,६०० किमी. लांबायेचे डांबरी रस्ते आसात आनी १५,३७३ किमी. लांबायेचे सादे रस्ते आसात. मुखेल रस्तो म्हळ्यार गझनी आनी कंदहार मदल्यान पासार जावपी, काबूल आनी हेरात हांकां जोडपी मार्ग. हो रस्तो अमेरिकेच्या पालवान बांदिल्लो. १९७७ वर्सा मेरेन २६,१०० वेपारी आनी ३८,४०० सादीं वाहनां आशिल्ल्याची नोंद जाल्या.
आंतरराश्ट्रीय मार्गाचेर प्रवास करपी एरियाना अफगाण एअरलाय्न, ही हांगाची मुखेल हवाई संस्था. देशाभितर हवाई येरादारी करपी संस्था म्हळ्यार बख्तर अफगाण एअरलाय्न. काबूल हांगा मुखेल आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. हेरात, कंदहार, मझर-ए-शरीफ, कुंडुझ, जल्लालाबाद, मझर हांगाय विमानतळ आसात.
अफगाणिस्तानांत ३५,००० वयर टेलिफोन आसात आनी २२१ पोस्ट कार्यालयां, खबरांपत्रां आनी नेमाळीं सरकाराच्या परवानगेन चलतात. तांकां राजकी मतां उक्तावपाचो अधिकार ना.
लोक आनी समाजजीणः १९८० चे जनगणनेप्रमाण हांगाची लोकसंख्या २,२०,३७,७०० इतली आसा. मुखेल जमात म्हल्यार पुश्तू जे हांगाचे नीज अफगाण. हांचें प्रमाण पुराय लोकसंख्येच्या सुमार ६०% वयर आसा. दुर्रानी, घिलझई, मोहम्मद आनी शिन्वारा ह्यो ह्या जमातीच्यो उपजमाती. ताजिक जमातीचे लोक सुमार ३०% आसात. उझबेक ५% आनी उरिल्ले मोगल, हजारा, आनी चहार ऐमाक जमातीचे आसात. ९९ % लोक इस्लामपंथी, तांतले ८० % सुन्नी. ते भायर हजारा शिया आनी इस्त्रायल पंथाचेय लोक आसात.
कुटुंबपद्दत पित्तृसत्ताक. घरच्या जाण्ट्या मनशांक मान दितात. लग्नां आनी बाकीचीं नातीं गोतीं जमाती भितरच करतात. गांवगिऱ्या वाठारांतलीं घरां मातयेच्या विटांचीं आनी सपाट पाख्यांचीं आसतात. बऱ्याचशा घरांभोंवतणी घटमूठ वंयो आसात. द्राक्षां, सफरचंदां हांचे मळे घरां भोंवतणी आसतात. कांय गांवांनी भौशीक न्हाणगरां आसात. गांवच्या मुखेल्याक ‘मलिक’ नाजाल्यार ‘सरदार’ अशें म्हणटात. हाका गांवचें लोक वेंचून दितात. कांय लोक बोकड, मेंढरां आनी हेर गोरवां घेवन गांवागांवानी हेडटात. हांची जीण सादी आनी बऱ्याच कश्टांची आसता. उंट हें ह्या लोकांचें मुखेल वाहन. तंबू हें तांचें घर. अशा भोवपी चोम्यांक ‘काम’ म्हणटात. बरेच ‘काम’ एकठांय येतात तेन्ना ताका ‘खेल’ म्हणटात. वट्ट लोकसंख्येच्या १० % वयर शारांनी रावपी लोक मात संघटित आसात. हांगाच्यो बायलो बुरख्याखेरीज भोंवतना दिसतात. गांवा परस शारांनी दोन वा ताच्या परस चड बायलो करपाची प्रथा चड दिसून येता. हालीं हीं प्रथा कमी जावपाचीं चिन्हां दिसतात.
अफगाण लोकांच्या जेवणांत शीत, मांस, कोंबडी, तांतयां, कांदे लोणी, चीज हांचो आस्पाव आसता. च्या सारकें पेय बरेंच लोकप्रिय आसा. फळांची ह्या लोकांक भोव आवड. सुती लांब शर्ट, ताचेर जाकीट, पांयांत दाट व्हाणो नाजाल्यार बूट अशे ते न्हेसतात. हे लोक सैल पिजाम आनी तकलेर तोपी नाजाल्यार मुंडाशे बांदतात. शिंयाच्या दिसांनी कोट घालतात. बायलांय सैल, आंग धांपपी न्हेसण न्हेसतात. शारांनी आनी सुदारिल्ल्या वाठारांनी अस्तंतेच्या आनी युरोपीय न्हेसणाचो प्रभाव बरोच दिसूंक लागला.
हांगाच्या कलांचेर विंगड विंगड संस्कृतायेचो प्रभाव आसा. पूर्विल्ल्या काळांतले कलाकुसरीचेर हडप्पा, बॅक्ट्रियन, सॅसोनियन, ग्रीक सारक्या कलांचो प्रभाव आसा. कुशाण काळांतले बौध्दस्तूप आनी बाकीची बौध्द संस्कृतायेंतली शिल्पकला दिसून येता. बरेच कडेन अजंठाचे धर्तेचेर कोरांतिल्लीं ‘लेणी’ सांपडल्यांत. मशिदी, थडीं, मीनार हांचेर इराणी पद्दतीचो प्रभाव दिसता. काबूल, गझनी, कंदाहार, मझर-ए-शरीफ, हेरात ह्या शारांनी पोरन्यो कलाकुसरी सांबाळ्ळ्यात.
हांगाचें संगीत, चड करून लोकसंगीत उदेंतेच्या संगीत पद्दतीसारकेंच आसा. झिथर नांवाचें तंतूवाद्य आनी चामड्याची तयार केल्लीं वाद्यां हे लोक वापरतात. अफगाण लोकांक नाचाची बरीच आवड आसा. ‘अट्टन’ हो हांगाचो राश्ट्रीय नाच. घोड्यांचेर बसून खेळपाचो ‘बुझ काशी’ आनी लंगडी ङालून खेळपाचो ‘घोसाई’ हे खेळ हांगा चड लोकप्रिय आसात. गांवगिऱ्या वाठारांनी कुस्तीचो खेळ बरोच चलता. शारांनी बेसबॉल, फुटबॉल, हॉकी सारके भायल्या द्शांतले खेळ बरेच लोक खेळटात. २१ मार्चाक, ‘नो रुझा’ हो नव्या वर्साचो पयलो दीस, ऑगस्टांतलो ‘जश्न-ई-इस्तेक्लाल’ हो स्वतंत्रतायदिस आनी रमजान ईद आऩी हेर धर्मीक सण आनी उत्सव दबाज्यान मनयतात.
शिक्षणः अफगाणिस्तानांत साक्षरतेचें प्रमाण सामकेंच उणें म्हळ्यार फकत १२% आसा. जगांत ह्या देशाचो क्रमांक हेविशींँ १२७ वो लागता. बायलांमदीं साक्षरतेचें प्रमाण चड उणें आसा. पंदरा वर्सा पिरायेवेल्यो ९०%बायलो आनी 88 % दादले बरोवंक वाचूंक नकळो.
७ ते १५ वर्सां मेरेनचें ९ वर्सांचे शिक्षण सक्तीचें आसा. मुळावी, मदली आनी उंचेली अश्यो तीन पांवड्यावेल्यो शाळा आसात. मुळाव्या पांवड्यावेल्या ३,३७१ शाळांनी नोंद जाल्या. शिक्षण पुश्तू आनी दारी ह्या भासांतल्यान दितात. शिक्षणाचेर सरकाराचें पुराय नियंत्रण आसा.
उंचेल्या पांवड्यावेलें शिक्षण १९४६ त चालू जाल्ल्या काबूल विश्वविद्यालयाकडल्यान चलता. नानगरगढ हें दुसरें विश्वविद्यालय. विश्वविद्यालयांनी शिकपी भुरगे सामकेच उणे आसात. १९७७ मेरेन धा लाख लोकांफाटल्यान फकत २२० भुरगे विश्वविद्यालयांत नोंद जाल्ले. अफगाणिस्तानांतले बरेचशे विद्यार्थी शिक्षणाखातीर अमेरिका, ब्रिटन, अस्तंत जर्मनी, फ्रांस, भारत, पोलंड आनी कॅनडा सारक्या देशांनी आसात. शिक्षणाचो प्रसार चड जावंक ना हाकालागून ह्या देशाचे उदरगतींत बरींच आडमेळीं आयल्यांत.
भाशा आनी साहित्यः हांगाचे लोक सुमार २० विंगड विंगड भाशा उलयतात. चडशे वेव्हार पुश्तु आनी फारसी भाशेंतल्यान जातात. ह्यो दोनूय भाशा उलोवपी लोक ५५% च्या वयर आसात. काव्य, तत्वगिन्यान, धर्मशास्त्र, इतिहास हांचेवेलें पोरनें साहित्य पारशी भाशेंतल्यान बरयलां. पुश्तू साहित्य आठव्या शेंकड्यासावन मेळटा. गझनवीच्या काळार अन्सारी हो नामनेचो राजदरबारी कवी जावन गेलो. फिर्दोसीन (९३५-१०२०) ‘शहानामा’ हें महाकाव्य बरयलें. तैमुरलंगाच्या काळार जामी (१४१४-९२) हाणें साधुसंतांचेर, कुराणांतल्या तत्वांचेर, प्रणयात्मक, अदुभुत अशा विशयांचेर सुमार ४६ ग्रंथ बरयले. हाफिझ अबू हाणें जगाचो इतिहास आनी शरफद्दिन अली याझ्दी हाणें तैमुरलंगाच्या जीणेचेर पंदराव्या शेंकड्यांत बरपावळ केली. पुश्तू भाशेंतले म्हन साहित्यीक सतराव्या शेंकड्यांत जावन गेले. मोंगला आड झुजूंक स्वतंत्रतायेखातीर तळमळीन बरोवपी खुशहलखान खतक हो ह्या काळांतलो कवी, ‘राष्ट्रकवी’ दावन आसा. सरकारान चालू केल्ल्या 23 वाचनालयांची नोंद जाल्या. निरक्षरतेक लागून बरयिल्ल्या साहित्याची निर्मणी चडशी जायना.
म्हत्वाचीं थळाः बामियान, बेग्राम हीं थळां बौध्द घघण्यांक लागून नांवाजिल्लीं आसात. गझनी, हेरात, मझर-ए-शरीफ हीं शारां पळोवपासारकीं. ह्या शारांनी मोगल संस्कृतायेच्यो कुरू सांपडटात. काबूल हें राजधानीचें शार आनी कंदहार हेंय मुखेल शार. बाघलान, गुलबहार आनी पूल-इ-खुमरी हीं शारां थंय आशिल्ल्या कारखान्यांक लागून उजवाडांत आयल्यांत.
अफूः (मराठीः अफू; हिंदीः अफीम ; संस्कृतः अहिफेन; इंग्लीशः ओपियम; लॅटीनः पॅपॅव्हर सोम्नीफेरम)
ओपिअन वा ओपॉस ह्या ग्रीक उतराच्या अफिऊन ह्या अपभ्रंशावेल्यान ‘अफू’ वा ‘अफीण’ हीं उतरां आयलीं. भारतांत अफूक ‘पोस्त’
