आशिल्ली. ताणें म्हळें, ‘धनानंद, प्रजेक नागोवन सुखां भोगपी जुलमी, भ्रश्टाचारी राजाची गुलामगिरी म्हाकाय नाका. हांव वतां, पूण एक प्रतिज्ञा करून. नंदकुळचो नाश करून मगध भुंयेक मुक्त करतलों, तेन्नाच हांव हे शेंडयेची गांठ बांदतलो.’
चाणक्याक चंद्रगुप्त मौर्य हो तेजस्वी आनी हुशार शिष्य मेळ्ळो. क्रांतीचो फुडारी आनी भारताचो भावी सम्राट करपाखातीर चंद्रगुप्ताक चाणक्यान खूब मार्गदर्शन केलें. राजनीती आनी झुजविद्येंत ताणें चंद्रगुप्ताक पारंगत केलो. इ. स. प. ३२७ वर्सा सिकंदरान भारताचेर घाल्ली घुरी तक्षशिलेक चाणक्य आनी चंद्रगुप्त ह्या गुरु-शिष्यांनी पळेली आनी ताचेर बारकायेन अभ्यास केलो.
तक्षशिलेचें सैन्य जमोवन तांणी क्रांतीझुजाक सुरवात केली. तांणी सगळ्यांत पयलीं वायव्येकडलो वाठार ग्रीकांच्या शेकापसून मुक्त केलो. मागीर मगधाचेर घुरी घाली आनी नागरिकांचें फाटबळ घेवन धनानंदाच्या सैन्याचेर जैत मेळयलें.
क्रांतीचें जैत जालें आनी आर्य चाणक्याची प्रतिज्ञा फळादीक जाली. मगधाच्या शिंवासनाचेर चंद्रगुप्त बसलो आनी चाणक्याच्या मार्गदर्शनाखाल तो राजकारभार चलोवंक लागलो. चंद्रगुप्ताच्या उपेगाखातीर चाणक्यान ‘अर्थशास्त्र’ हो राजनीतीवेलो सुंदर ग्रंथ बरयलो. संवसारांतल्या राजनीतीक साहित्यांत ताका खूब नांव मेळ्ळें. अर्थशास्त्र ह्या ग्रंथाचो आंवाठ खूब मोटो आसा. तातूंत १५ अधिकरणां, १५० अध्याय, १८० उपविभाग आनी ६००० श्लोक आसात. ताच्या अर्थशास्त्रांत राजा, मंत्री आनी सैनीक हांची वैयक्तिक कर्तव्यां आनी एकमेकांविशींचे संबंद, झुजाविशींचे विचार, विग्रह आनी विक्रम, बळिश्ट दुस्मानाकडेन झुजपाची नीत, राज्यावेल्या संकश्टांनी मूळ कारणां आनी तांचेर शांततायेचे उपाय, झुजाक वचपाआदीं करचेली तयारी, झुजामळ, चतुरंग दळाच्यो हालचाली, दुस्मानघाताचे वेगवेगळे प्रकार तेचपरी लग्नाविशींचे नेम आनी हेर राजनीतीचो, राजकारभाराचो आस्पाव आसा.
कौटिल्य चार वेद, धर्माशास्त्रां, इतिहास, पुराणां धातूशास्त्र, संस्कृत भास, सांख्य, योग आनी लोकयत ह्या साहित्याचो जाणकार आशिल्लो. वखदी वनस्पतींचेर ताणें अप्रुपाची म्हायती बरयल्या.
ताका पिरायेच्या ८२ व्या वर्सा मरण आयलें, अशें म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
कौल मार्ग: एक तांत्रिक संप्रदाय. कुल शब्दाचे अर्थ मूलाधारचक्र असो सांगला. ‘कु: पृथ्वीतत्वं लीयते यस्मिन् तदाधारचक्रं कुलम्’ हाचो अर्थ- कु म्हळ्यार पृथ्वीतत्व, तें जाच्या ठांय लीन जालां, तें आधारचक्र म्हळ्यार कुल (शब्दकल्पद्रुम) आनी ह्या कुलाचें शास्त्र तें कौल.
कुल हाचो आनीक एक अर्थ महानिर्वाणतंत्रांत दिला: जीव: प्रकृतितत्वां च दिक्कालाकाशमेव च I क्षित्यप्तेजोवायवश्च कुलमित्यमिधीयते II
अर्थ- जीव, प्रकृती, दिक्, काल, आकाश, पृथ्वी, आप, तेज आनी वायू हांका कुल अशें म्हण्टात.
कुलाक त्रिकोण आनी योनी अशींय दुसरीं नांवा आसात. योनीची प्रत्यक्ष रूपान पूजा करपी तांत्रिकांक कौल म्हण्टात. कौल मतांत दोन भेद आसात- पूर्वकौल आनी उत्तरकौल. पयले श्रीचक्राच्या भितर आशिल्ल्या त्रिकोणाची म्हळ्यार योनीची पूजा करतात, जाल्यार दुसरे सुंदर चलयेचे वास्तव योनीची पूजा करतात.
कुल आनी अकुल हे दोन शब्द अनुक्रमान शक्ती आनी शिव ह्या अर्थान शाक्ततंत्रांत आयल्यात. हांच्या समरसीकरणाचो जो मार्ग तो कौलमार्ग. सौभाग्यभास्कर ह्या ग्रंथांत हें मत अशें मांडलां:
कुलं शक्तिरिति प्रोक्तमकुलं शिव उच्यते I
कुले कुलस्य सम्बन्ध: कौलमित्यमिधीयते II
अर्थ- कुल म्हळ्यार शक्ती आनी अकुल म्हळ्यार शिव. कुलाकडेन अकुलाचो संबंद आसप हाकाच कौल (मार्ग) अशें म्हण्टात.
शिवाक कसलेंच कुलगोत्र ना, देखून ताका ‘अकुल’ ही संज्ञा फावशी आसा. शिवाची सिसृक्षा (सृश्ट करपाची इत्सा) म्हळ्यारुच शक्ती. साबार संवसाराचो पसारो चलोवपी ते शक्तीक कुल (वंश) ही संज्ञा दिल्या. कौल मतांत शिवशक्तीचें अभिन्नत्व सांगलां, तें अशें:
न शिवेन विना शक्तिर्न शक्तिरहित: शिव:।
अन्योन्यं च प्रवर्तेते अग्निधूमौ यथा प्रिये॥
न वृक्षरहिता छाया नच्छायारहितो द्रुम:।
(कौलज्ञाननिर्णय ७.८-९)
अर्थ- शिवाबगर शक्ती आनी शक्तीबगर शिव कार्य करीना. उजो आनी धुंवर हांच्यासारको तांचो संबंद आसा. रुखाबगर सांवळी ना आनी सांवळेबगर रूख ना. कुलद्रव्यां: योगी लोक इंद्रियनिग्रह करून यम-नियमांच्या आचरणान अष्टांग योग साधन, निमणे ज्या समाधीसुखाचो आनंद घेतात, तेंच सुख सोरो आनी मांस ह्या कुलद्रव्यांचें सेवन करून तांत्रिक प्रक्रियांवरवीं आमी घेतात, अशें कौलमार्गी सांगतात. कौल साधकाचे जिणेंत भोग ही त्यागाची पाऊलवाट अशें मानतात. कौलज्ञाननिर्णयांत तांत्रिकांच्या पंच मकारांप्रमाण पंच पवित्रांची चर्चा आसा. विष्ठा, धारामृत, शुक्र, रक्त आनी मज्जा हीं तीं पंच पवित्रां आसात. ह्या दरेक शब्दाचो तांत्रिक अर्थ वेगळो आसा. गायचें मांस, गायचें तूप, गायचें रगत, गायचें दूद आनी गायचें धंय हे पदार्थ तांणी खावपासारके मानल्यात. माजर, उंट, घोडो, दुकर, बगळो, कुल्ली, साळ, घोडो, हरण, रेडो, गेंडो आनी सगळ्या प्रकारचें नुस्तें हांचोय तांणी खावपा-जेवपांत आस्पाव केला. तशेंच पौष्टी, माध्वी आनी गौडी ह्या सोऱ्याचोय तांणी गौरव केला. कौल साधक खावपा- जेवपाविशीं कसलोच पात्सो बाळगिनात. कुलार्णवतंत्रांत सोऱ्याच्या आध्यात्मिक प्रभावाची चर्चा अशी सांगल्या:
सुरादर्शनमात्रेण सर्वपापै: प्रमुच्यते।
तद्गन्धघ्राणमात्रेण शतऋतुफलं लभेत्। अर्थ- सोऱ्याच्या फक्त दर्शनानूच मनीस सगळ्या पातकांपसून मुक्त जाता. ताचो फक्त वास घेतिल्ल्यान १०० यज्ञ केल्ल्याचें फळ मेळटा.
समयाचार हो कौलाचाराचो विरोधी मार्ग. शंकराचार्य आनी ताचे अनुयायी हे समयाचार मार्गी आशिल्ले. अभिनव गुप्त आनी गौडीय शाक्त हे कौलमार्गी आशिल्ले. समयाचारांत अंतर्योगाक (काळजांतली उपासना) म्हत्व आसता, जाल्यार कौल मार्गांत बहिर्योगाक. दोनूय मार्गांनी पंच मकार प्रचलित आसात. समयाचारांत पंच मकारांचो प्रत्यक्ष प्रयोग करीनासतना तांच्या जाग्यार प्रतिनिधीभूत अश्यो हेर वस्तू घेतात; जाल्यार कौल मार्गांत पंच मकारांचो प्रभाव दिसून येता. ब्रिग्ज हाणें अशें म्हळां, की नाथपंथाच्या कानफाटा ह्या उपपंथाचे योगी योनी लिंगाची पूजा करतात आनी विशय-वासनांचें नियमन करप हें साधना मार्गाक घातक आसा, असो तांचो भावार्थ आसा. ह्या संप्रदायांत कौलज्ञाननिर्णय ह्या ग्रंथांत दिल्ले विधीप्रमाण चक्रपूजा करतात. हे साधक आपली साधनां मात गुपीत दवरतात.
कौल साधनेचो उद्देश कुंडलिनी जागृत करप होच. कुंडलिनी आनी प्रमाणशक्ती हांकां दोगांकूय घेवन जीव आवयच्या पोटांत प्रवेश करता. सगळे जीव जागृती, सुषुप्ती आनी सपन ह्या तीन अवस्थांनी आसतात. अशे स्थितींत तांची कुंडलिनी शक्ती निश्क्रीय आसता. तिका जागृत करपाखातीर ही कौल साधना आसा.
कौलसाधनेंत साधकांच्यो पशू, वीर आनी दिव्य अश्यो तीन अवस्था आसात. एकाद्रो साधक संवसाराच्या मोहांत वा आसक्तींत घुस्पता तेन्ना ताका ‘पशू’ म्हण्टात. जो साधक अव्दैतज्ञानाच्या फक्त आभासान उत्साहित जावन साधना मार्गांत उदरगत करता आनी यत्न करून मोहपाश तोडटा, ताका ‘वीर’ म्हण्टात. जो साधक सहजतेन अव्दैतज्ञान आत्मासात करता, अशा साधकाक ‘दिव्य’ म्हण्टात. हे तीनूय प्रकारचे साधक एकापरस एक श्रेश्ठ आसात. तांच्यो साधना लेगीत तांच्या
