तांबट तशेंच राजाचे सेवक ती उलयताले. राजस्थान आनी पंजाबांतले आभीरय हीच भाशा उलयताले. आभीर हे लोक हेडगे आशिल्ल्यान ते जळींमळीं भोंवत आपली भाशा पातळायत गेले. थळाव्या हेर भाशांचो प्रभाव पडिल्ल्यान फुडें अपभ्रंशाचे कितलेशेंच भेद जाले. राजशेखर हाच्या मतान हे भाशेचे मुखेल अशे तीनच भेद - नागर, उपनागर आनी ब्रचड, हे आसात. नमिसाधु हाच्या मतान उपनागर, आभीर आनी ग्राम्य हे तीन भेद आसात. हेमचंद्र ह्या व्याकरणकारान मात अपभ्रंश साहित्याची भाशा ही एकूच अशें मानून तिचें व्याकरण बरयलां.
सुर्वेक भ्रश्ट अशी जल्माक आयिल्ली अपभ्रंश भाशा भारतभर पातळ्ळी. भरताच्या काळांत ताची मात्तूय उदरगत जावंक नाशिल्ली आनी शबर, आभीर आनी वायव्येकडले लोकूच ती वापरताले. सव्या शतमानांत काव्य, अलंकारशास्त्र, नाटक ह्या साहित्यप्रकारांनी ती पावली. णवव्या शतमानांत ती जनसामान्यांची भाशा म्हुण नांवारुपाक आयली आनी राजस्थानांत जल्माक आयिल्ली ही भाशा मगध देशामेरेन पावली. इकराव्या शतमानांत तिचे जायते प्रकार जाले आनी साहित्यांतल्यान तिचो सर्रास उपेग सुरू जालो.
संस्कृत आनी प्राकृताभाशेनच अपभ्रंश हें नांव प्रदेशवाचक न्हय तर गुणवाचक आसा. हे भाशेंतले सगळ्यांत पोरने लेख इ.स. 1000 च्या काळांत जैनमुनीच्या बरपावळींतल्यान मेळटात. त्या वेळावयले बरपावळींत थळावे भाशेचो प्रभाव स्पश्टपणान जाणवता. उपरांत ल्हव ल्हव बौध्द सिध्दांचीं स्तोत्रां, ब्रज भाटांची वीररसाचीं पदां, विद्यापतीचीं वैश्णव स्तोत्रां हांचेर हे भाशेचो परिणाम जाल्ल्याचें दिसता. अपभ्रंश कवी आपले भाशेक भासा, देसी भासा वा गोमेल्ल भासा अशें म्हणटाले.
इकराव्या शतमानाच्या काळांत हे भाशेचें स्वरूप निश्चित आनी सोपें जालें. वेव्हाराचे नदरेंतल्यान व्याकरणाचो घुस्पागोंदळ पयसावलो. सिध्द रुपां, (synthetic forms) ल्हव ल्हव सुटीं (analytic) रुपां जालीं. कठोर वर्ण मृदु जावंक लागले, संयुक्त व्यंजनाचे वांटे जावन फुडें एका व्यंजनाचो लोप जालो आनी पयलींचो स्वर दीर्घ जालो. देखीक- सप्त,> सत्त> सात, कर्म> कम्म> काम. त,थ, द, ध, न हे ट, ठ, ड, ढ, ण जाले. देखीक- पत> पड, त्रुट> टुट्ट, दुल> ढोल, लोचन> लोयण. व्यंजनाचे सुवातेर ‘य’ नाजाल्यार ‘व’ दिसूंक लागलें. देखीक- नाग> नाथ, युगल> युवल, उदधि> उवहि. महाप्राण ‘थ’ आनी ‘ध’ चे सुवातेर ‘ह’ जालो. देखीक- औषध> ओसह, पृथिवी> पुहई, कथा> कहा. उतरांच्या अंताक ‘अ’ चो ‘उ’ जालो. उकारान्त उतर आसप हें हे भाशेचें खाशेलपण जालें, हाका लागून हे भाशेक ‘उकार बहुला भाशा’ अशें म्हणटात. देखीकः एलु, जेत्थु, जासु, तासु. अनुनासिक वर्णाचो नासिक्य ध्वनी जावन हेंय हे भाशेचें एक खाशेलेपण जालें. देखीकः देवेन> देवें, धरामि> धरऊं. षष्ठी आनी सप्तमीचो ‘स’ वचून ‘ह’ आयलो. देखीकः पुत्रस्य> पुत्तस्स>, पुत्तह, तस्मिन> तस्मि> ताहि. क्रियापदांतले अर्थ उणे जावन गणांचो भेद ना जालो. आत्मनेपदाचो प्रयोग जायना जालो आनी जाय तितलेच काळ उरून हेर लोप पावले. परसर्गाचो प्रयोग सुरू जालो. देखीकः मजमहि= मनांत, महतणी= म्हजो (मेरा). तशेंच ह्या काळांत द्रविड आनी ऑस्ट्रिक भाशांतल्यान हे भाशेंत उतरां येवन ही भाशा चड गिरेस्त जाली.
ही भाशा जरी इकराव्या शतमानांत उदेली, तरी खरो उदरगतीचो काळ मात १३ वें शतमान ते १७ वें शतमान हो जावन आसा. ह्या काळांत बरीच ग्रंथ रचणूक जाली. जैन आनी बौध्द हांणी ती धर्मप्रचाराक वापरली, आनी तातूंत भरपूर साहित्य बरयलें. इस्लामचो प्रसारय हे भाशेंतल्यान बरोच जालो.
धर्मीक आनी तत्वीक ग्रंथ आयज मेरेन गुजरात आनी ताजस्थान राज्यांच्या ग्रंथालयांनी हातबरपांच्या रुपांत पळोवंक मेळटात. अपभ्रंश भाशेंत पयली काव्यरचणूक आनी हेर प्रकारच्या ग्रंथांचीय बरीच रचणूक जाल्या. पृथ्वीराजरासो, संदेशरासक हीं वीर काव्यां आनी विद्यापतीचें किर्तीलता हें शृंगारकाव्य सोडल्यार चडशे ग्रंथ धर्मीक विशयांवयले आसात. जिनदत्त सूर्य हाच्या उपदेशरसायनांत मनशान धर्मीक कृत्यां कशीं करचीं हाचें वर्णन आसा. तातूंत ६६ म्हापुरूशांच्या आनी तीर्थकरांच्या चरित्रां वांगडा स्तोत्रांय आसात. ह्याच काळांत चुनरी हातूंत धर्मीक आनी बऱ्या आचरणाचो उपदेश आसा. चर्चरी हातूंत गुरूची व्हडवीकाय जाल्यार पुलक हातूंत मनशान जिवीत कशें सारचें हाचेर उपदेश आसा. हेमचंद्राचें पयलें व्याकरण ११ व्या शतमानांत बरयिल्लें.
बौध्द सिध्दांनी बरयिल्ली काव्यरचणूक दोन तरांची आसा. एकेवटेन ताणी बौध्द धर्माचे सिध्दांत मांडल्यात, जाल्यार दुसरेवटेन ब्राह्मण धर्माचें खंडन केलां. शैवमताच्या लोकांनीय अपभ्रंशांतल्यान धर्मप्रचारात्मक पदां बरयल्यांत.
परमउचरित्र; धनपाल हाचें मविसयलकहा; महेश्वर सूरि हाचे संजमंजरी, महापुराण, यशोधर चरित्र, कथाकोश, पार्श्वपुराण ; पुष्पदंताचें तिसस्सि महाचुरि सगुणालंकार, योगेन्द्र देवाचो परात्म प्रकाश हे काय अपभ्रंशाचें विस्तारान व्याकरण बरयलें.
अपभ्रंश काव्यांत हेर रसाचें दर्शन जालें तरी शांतरस हो ताचो मुखेल ग्रंथ आसात. मार्कंडेय हाणें सुमार 17 व्या शतमानांत अपभ्रंशाचें विस्तारान व्याकरण बरयलें.
अपभ्रंश काव्यांत हेर रसाचें दर्शन जालें तरी शांतरस हो ताचो मुखेल रस आसा. प्रबंध काव्याची मांडावळ संस्कृत महाकाव्याभाशेन आसा. हे भायर मुक्त, स्वच्छंद अशी नेम मोडून केल्ली मांडावळय हातूंत दिसता. अपभ्रंश भाशेचो काळ म्हळ्यार आर्विल्ल्या भाशांच्या जल्माची पूर्वतयारी अशें म्हणटात, आनी ताकाच लागून आयच्या बऱ्याच भाशेंचें मूळ अपभ्रंशांत दिसता.
पुष्पा पै
अपरान्तः अपर म्हळ्यार अस्तंत. ताचो अंत वा निमणेवटेनचो वाठार म्हळ्यार ‘अपरान्त’. ‘अपरान्त’ ह्या शब्दाचो अर्थ अस्तंत वा अस्तंत देगेवलो एक देश असो जाता. पूर्विल्ल्या बरपावळींनी अपरान्त ह्या प्रदेशाक कुट्टापरांतक, अपरंध्र, शूर्पारक, अपरंतक, अरियके, अपलत अशीं वेगवेगळीं नांवां मेळटात. महाभारताच्या भीष्मपर्वांत अपरान्ताचो उल्लेख आयला.
अस्तंत घाट आनी अरबी दर्या हांच्यामदलो आर्विल्लो कोकणपट्टीचो वाठार म्हळ्यार ‘अपरान्त’ देश अशें पुराणांत मेळटा. अपरान्ताचें प्राकृत नांव ‘कोंकण’ अशें भारतीय संस्कृतिकोशांत म्हळां. डॉ. भांडारकराच्या मता प्रमाण अपरान्त हो आयच्या उत्तर कोकणाचो वाठार. रघुवंशांत मल्लिनाथान केल्ले टीकेंत ह्या देसाची राजधानी शूर्पारक (आयचें सोपारा) हांगा आशिल्ली अशें म्हळां. युआन-च्वांगच्या मता प्रमाण ती राजधानी कोंकणपूर आनी अल-बीरुनीच्या मताप्रमाण ‘तन’ (आयचें ठाणे) गांवांत आशिल्ली. अपरान्तांत खूब पावस पडटा अशें कौटिल्यान बरयलां. मोग्गलिपूत तिस्स हाणे इ.स.प. सुमार २४७ वर्सा अपरान्तांत, बौध्द धर्माचो प्रसार करपाक आपले शिष्य धाडिल्ले अशें लंकेंतल्या ‘महावंसो’ ह्या ग्रंथांत म्हळां. कितलीशींच वर्सां सातवाहन राजांनी अपरान्तांत राज्य केल्लें अशी एक नोंद भारतीय संस्कृतिकोशांत मेळटा. महाराष्ट्राच्या मुखेल वेपारी नगरांचो संबंद ‘अपरान्त’ देशांतल्या शूपारक (सोपारा) आनी चौल बंदरां कडेन आशिल्लो अशी नोंद एका फातरपट्यांत मेळटा.
कों. वि. सं. मं
अप्सराः अप्+सरस अशी ह्या शब्दाची फोड करून उदकांत क्रिडा करपी त्यो अप्सरा अशी सायणाचार्यान ह्या शब्दाची व्युत्पत्ती दिल्या. अप्सरा हें उतर वैदिक वाङ्मयांत गंधर्व शब्दाक जोडून येता. यजुर्वेद आनी अथर्ववेद हातूंत ताचीं खासा वर्णनां आसात. महाभारतांत अप्सरांचो उल्लेख खूब कडेन आयला. कश्यपा पसून प्राधेक रंभादि अप्सरा जाल्यो अशें संभव पर्वांत सांगलां. त्यो सुर्या मुखार नाच करतात आनी द्वादशादित्यां वांगडा चलतात. (भागवत पुराण १२.११.४७). समुद्रमंथना पसून हांची उत्पत्ती जाली असें भागवतांत सांगलां. अप्सरा
