केळ:
(मराठी-केळ; हिंदी-केला; गुजराती-केळ; कन्नड-बळेहण्णु; संस्कृत-कदली, रंभा, दीर्घपत्रा, उरूस्थंभ; इंग्लीश-बनाना,प्लॅंटेन, ॲडॅम्स फिग; लॅटीन- म्यूझा पॅरॅडिसियाका, म्यूझा सॅपिएंटम; कूळ-म्यू्झेसी).
ह्या पिकाचे मूळस्थान आशिया खंडाच्या आग्नेय भागांत आसून आर्विल्ल्या शास्त्रज्ञांच्या मतान तें भारतांतल्या आसाम राज्याचे दक्षिणेक आसा. अनावी काळासावन भारताच्या आग्नेय आनी अस्तंत भागांत ही वनस्पन दिसून येता. पूर्विल्ल्या संस्कृत ग्रंथांत केळ्याचो उल्लेख सांपडटा. आशिया खंडाच्या अस्तंत उष्ण्कठिबंधातल्या सगळ्या वाठारांनी केळीची लागवड पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयल्या अशें दिसून येता. अस्तंत देशातल्या उष्ण्कठिबंधात मात ह्या रोपांची लागवड आर्विल्ले पध्दतीन करतात. वेपारी नदरेन मध्य अमेरिक, कॅरिबियन जुंवे, वेस्ट इंडीज, मेक्सिको, निकराग्वा, ग्वाटे माला, पनामा, क्युबा, जेमाइका, ब्राझील, व्हेनेझुएला, आल्जेरिय, ईजिप्त, मोझांबीक, ताइवान, इंडोनेशिया, बांगलादेश, श्रीलंका, ऑस्ट्रेलिया ह्या देशांनी केळीची लागवड मोट्या प्रमाणांत जाता. भारतांत तमिळ्नाडू, केरळ, महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, आसाम ह्या राज्यांनी केळीची लागवड मोट्या प्रमाणांत जाता. देशांत सुमार दोन लाख चाळीस हजार हेक्टर जमीन केळीचे लागवडीखाला आसा. गोंयांत कुळागारांनी तशेंच भाटांनी केळीचें पीक हें मिश्र पीक म्हूण घेतात.
केळीचें झाड २-४ मी. ऊंच वाडटा. पानांची रूंदाय ३०-४०सेंमी तर लांबाय १.५ ते २.५ मी. मेरेन आसता. केळीक नर, मादी आनी नपुंसक आशीं तीन प्रकरचीं फुलां येतात. फळां (केळीं) १० सेंमी. ते ५० सेंमी. मेरेन लांबायेची आसून हो आकार ते ते जातीचेर आदरून आसता. तरनीं आसतना फळां कोरान पाच्वीं आसतात तर पिकतकच तीं कोरान हळडुवीं जातात. आडवाद म्हणटा तो वसई केळ्यांचो. हे जातीच्या केळ्यांचो रंग पिकल्यार लेगीत तोच उरता. केळीचे कांय म्हत्वाचे प्रकार आसतात ते अशे: म्यूझा ॲक्युमीनेटा, म्यूझा बालबाशियाना, म्यूझा पॅरॅडिसीका, म्यूझा कॉक्सिनिया, म्यूझा टेक्टिलिस, म्यूझा रोझेशिया, म्यूझा सुपर्बा, म्यूझा सुमात्राना, म्यूझा झेबीना.
केळीच्य जायत्यो जाती आसात. तातूंतल्यो कांय म्हत्वाच्यो जाती अश्यो: रसबाळीं, सालदाटीं, मयंडोळीं, सांवरबोंडी, सुगंधी, पुवन, स्केवेन्डीश, वसई, रोबस्ता, रस्बाळी, नेन्द्रन, सफेद वेळची, लाल केला. हातूंतल्या पयल्या चार जातींच्या केळ्यांची लागवड गोंयांत मोट्या प्रमाणांत जाता. रसबाळीं केळीं रूचीक बरीं आसता. मयंडोळीं केळीं आकारान मोटीं आनी लांब आसता. हीं केळीं चड करून हालवो करपाखातीर वापरतात. तशेंच सालदाटीं केळीं भाजी करपाखातीर तशेंच पिकोवन खावपाखातीरुय वापरतात. पुवन जातीची केळीं रंगान तांबडी आसतात, तर वसईचीं केळीं पिकेक बरीं आसतात. समशीतोश्ण हवामानाच्या वाठारांत केळींची लागवड खंयच्याय म्हयन्यांत करूं येता. केळींची लागवड नेम्यांपसून (suckers) करतात. केळीक दोन प्रकारचे नेमे येतात:
१. तलवारीसारक्या आकाराचे (sword suckers) आनी
२. गड्डे नेमे (water sprouts)
नवी लागवड करपाची आसत जाल्यार तलवारीसारक्या आकाराचे नेमे वापरतात. लागवड चड करून जून म्हयन्यांत पावस पडनाफूडें करतात. लागवड करपाखातीर ५० x ५० x ५० सेंमी. लांब, रूंद आनीए खोल आकारचीं नेमां २.५ x २.५ मी. अंतराचेर मारतात. नेमांत सुमार एक कायल कंपोस्ट वा शेणखत आनी उरिल्ली माती घालून नेमाचे मदीं केळीचो नेमो लायतात. नेमो लायल्या उपरांत कांय काळान ह्या नेम्याच्या शेजाराक कितलेशेच नेमे लायतात. फकत एक नेमो दवरुन हेर काडून उडयतात. अशें करीना जाल्यार बरेचशें अन्न गरजेभायर ह्या नेम्यांक वता आनी तचो उत्पन्नाचेर परिणाम जाता. गिमा दिसांनी दर ४-५ दिसांनी तर थंडे दिसांनी ८-१० दिसांनी केळीक उदक दितात. केळीचे भोंवतणची नडणी वेळोवेळ काडची पडटा.
केळीचें चड उत्पन्न मेळपाखातीर रसायनीक तशेंच सेन्द्रिय सार्याचो वापर करतात. केळीक वर्सांतल्यान १-२ पाटले शेण घालतात. केळ लायल्या उपरांत २ म्हयन्यांनी केळीक २५० ग्रॅम नत्र, २५ ग्रॅम स्फुरद आनी १०० ग्रॅम पलाश दितात. ताच्या फुडल्य चार म्हयन्यांनी परत इतलेंच सारें दितात. नेमो लायल्या उपरांत ८-९ म्हयन्यांनी केळ फुलता. उपरांत ३-५ म्हयन्याभीतर घड तयार जाता. घडाचें वजन आनी तातूंतल्या केळ्याचो आंकडो, ते ते केळेचे जातीचेर आदरून आसता. एका घडाक ५० ते २०० केळीं आसूं येता. एक हॅक्टर केळीचे बागेंतल्यान सुमार ३०-४० टन केळ्यांचे उत्पन्न मेळटा.
केळीक किडीपासून व्हडलोसो त्रास जायना. पूण मुळाक लागपी भुंगुल्ल्याचो त्रास जावं येता. हो भुंगुल्लो मुळांतल्यान भितर वता आनी केळीचें कांड पोखरता. ताका लागून केळीचीं पानां पयलीं हळडुवीं जातात आनी कांयच उपाय केलोना जाल्यार झाड मरता. हे किडीची लागण जाली जाल्यार आल्ड्रीन २-५ टक्के हो पिठो झाडाच्या मुळांत घालतात. सुयेर (Bunchy Top) ह्या रोगापासून केळीचें मोट्या प्रमाणांत लुकसाण जाता. हो रोग ‘व्हायरस’ नांवाच्या सूक्ष्म जंतूंपसून जाल्ल्याकारणान ह्या रोगाची कारण एकदां जाली म्हण्टकच ताचेर उपाय आसना. पूण ह्या रोगाचो प्रसार कांय वखदांचो वापर करून कमी करूं येता. ह्या रोगाची लागण जाल्यार केळीचीं पानां बारीक मुट्टेतात; केळीची वाड खुंटता आनी केळीक घड येनात. ह्या रोगाचो प्रसार किडीपासून जाता. ह्या रोगाचेर नियंत्रण दवरपाखातीर पयलीं लागण जाल्ली केळ मुळासकट हुमटून काडून लासून उडयतात जावं पुरतात. उपरांत पोरसांतल्या उरिल्ल्या बर्या केळींच्या मुळांत ४० ग्रॅम ह्या प्रमाणांत ‘कारबोफ्युरोन’ हें वखद घालतात.
पिकिल्लें केळें पुश्टीक आसता. पिकिल्ल्या केळ्यांत प्रथिनां, स्निग्ध पदार्थ, खनिजां, जीवनसत्वां आशिल्ल्यान लोक तीं रूचीन खातात. तरनीं केळीं भाजयेक वापरतात. केळीच्या घडाक जीं बोंडी (केळफूल) येता, ती हाजयेखातीर वापरतात. केळ्यांपसून पीठ, जेली, हालवो, चिप्स, म्हानां हेसारके पदार्थ तयार करतात. खोडापसून ‘वांवळ्यो’ नांवाचे दोर काडटात. वांवळ्यांचो उपेग वस्तू बांदपाखातीर जाता. पिकिल्ल्या फळांपसून सोरो आनी व्हिनीगर (व्हिनाग्र) तयार करतात. हिंदू धर्मांत पूजा, देवकार्य जावं हेर कसल्याय धर्मीक कार्याखातीर केळ्यांचो, केळीच्या झाडाचो तशें केळीच्य सालींचो म्हळ्यार गब्यांचो
