मेरेन ताणें गोंयचे सुटकेखातीर जायतो वावर केला. १७ फेब्रुवारी १९५५ दिसा डॉ. गायतोंडे दीस मनोवपाक सत्याग्रह घडोवन हाडिल्लो तातूंत ताणें वांटो घेतिल्लो. देखून, पोलीसांनी ताका अटक केली आनी १२ वर्सांखातीर बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. बंदखणींत ताणें पोर्तुगेज बावट्याक मान दिलो ना, देखून ताका एकांतवासांत दवरिल्लो. २६ ऑगस्ट १९५९ दिसा ताची बंदखणींतल्यान सुटका जाली. उपरांत तो शिक्षणीक, बौध्दिक आनी सांस्कृतिक कार्यांनी वांटो घेवंक लागलो. गोंय सुटके उपरांत तो शिरोड्या गामपंचायतीचो वांगडी म्हूण वेंचून आयलो. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन सुटके झुजांतल्या ताच्या वावराचो भोवमान केला.
- - कों. वि. सं. मं.
केंकरे, रजनीकांत (राजाराम) सखाराम:
(जल्म: १९३१, कुंकळ्ळी – साश्टी; मरण: ४ जून १९५७, निरंकाळ - दाभाळ).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें प्राथमिक शिक्षण मराठींतल्यान घेतलें. ‘आझाद गोमंतक दल’ संघटनेचो तो वांगडी आशिल्लो. ऑगस्ट १९५४ वर्सा ताणें नगर हवेलीचे सुटके चळवळींत वांटो घेतिल्लो. उपरांत जायते फावट ताणें पोर्तुगेजांच्या पोलीस ठाण्यार, मिनाखणीचेर आनी रेल्वेचेर हत्यारबंद हल्ले करपांत वांटो घेतिल्लो. १३ एप्रिल १९५५ दिसा प्रभाकर वैद्य हाच्या फुडारपणाखाल कुंकळ्ळी पोलीस ठाण्याचेर हल्लो करपांत ताणें वांटो घेतिल्लो. १० जून १९५५ दिसा केसलरॉक ते कुळें रेल्वेलायनीचेर आशिल्ल्या बोगदो नं. १० हाका ताणें सुरींग घालो. ते भायर ३१ जून १९५५ दिसा सांवड्डें ते कालें रेल्वेलायनीचेर आशिल्ल्या, सांकवाळ २ जुलय १९५५ दिसा कश्टी – कुळे रेल्वेलायनीवेल्यान सांकवाक आनी त्याच दिसा चांदरचे रेल्वेपुलाचेर स्फोट घडोवन हाडिल्लो, तातूंत ताणे वांटो घेतिल्लो. ताचे गैरहाजेरींत गोंयच्या प्रादेशिक लश्करी दंडाधिकार्यारमुखार (Territorial Military Tribunal) ताची चवकशी जाली. ताका इकरा वर्सां खर बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. तेभायर २० वर्सां खातीर ताचे राजकी हक्क काडून घेतले. ८ फेब्रुवारी १९५६ दिसा तळावले मिनाखणीचेर स्फोट घडोवन हाडपांत तो आशिल्लो. २ मार्च १९५६ ह्या दिसा ताणें करंजाळे रेल्वे गाडयेचेर हल्लो केलो आनी पंदरा हजार रूपये हस्तगत केले. १३ ऑगस्ट १९५६ दिसा ताणें कुळे ते सोनावली रेल्वेलायनीचेर बॉम्ब स्फोट घडोवन हाडलो. १२ ऑक्टोबर १९५६ दिसा शिरोड्या आनी १४ मे १९५७ दिसा सोनावली वाठारांत जे घातकी हल्ले जाल्ले तातूंत ताणें वांटो घेतिल्लो. उपरांत ४ जून १९५७ दिसा निरंकाल – दाभाळ वाठारांत अकस्मात २० सैनिकांनी ताचेर आनी ताच्या वांगड्यांचेर हल्लो केलो. ह्या हल्ल्यांत ताका आनी ताच्या वांगड्यांक मरण आयलें. १८ जून १९८३ दिसा गोंय सरकारान ताच्या सुटके झुजांतल्या वावराचो मरणोत्तर भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
केंस:
कातीपसून भायर आयिल्ल्या लांब तंतूसारक्या आनी ‘केरॅटीन’ ह्या प्रथिन पदार्थांनी तयार जाल्ल्या भागाक ‘केंस’ अशें म्हण्टात. सस्तन प्राण्यांतूय केंस दिसून येतात आनी त्या वर्गाच्या प्राण्यांचें ते खाशेलेपण अशें समजतात. कांय जातीच्या किडींनी आनी शेड्ड्यांनी केंसासारके भायर सरिल्ले भाग आसतात, पूण ते खरे केंस अशें मानीनात.
सगळ्या सस्तन प्राण्यांक केंस आसले. देखीक, देवमाशाच्या आंगार केंसूच ना म्हळ्यार जाता पूण ताच्या तोंडाकडेन थोडे खूंट कशे केंस आसतात. हेर सस्तन प्राण्यांक आंगभर दाट केंस आसतात आनी त्या केंसाच्यो तराय प्राण्यांप्रमाण वेगवेगळ्यो आसतात. मनीस जातींत माथें, खांके, दोळ्यांच्यो भुंवयो आणी जननेंद्रियाभोंवतणच्या केंसांची लांबाय, दाटाय आनी मुदयाळेपण हातूंत फरक आसता. केंसांच्यो दोन अप्रुपांच्यो जाती म्हळ्यार रानांतले साळीच्या आंगावेले कांटे आनी गेंड्याचें शिंग. हे कांटे आनी शिंग म्हळ्यार कमी-चड प्रमाणांत पांकिल्ले आनी घट्ट जाल्ले केंसाचे चोंबडे जावन आसात. खंयूच एक केंस मेळ्ळ्यार तो खंयचे जातीच्या प्राण्याचो हें थारावन सोंपें पूण हो केंस त्याच प्राण्याचे हें थारावपाक त्या प्राण्याचो आनीक एक केंस घेवन तपासचो पडटा.
कार्य: केंसाचें मुखेल काम म्हळ्यार थंडी आनी गरमेपसून प्राण्यांचें रक्षण करप. थंड हवेच्या वाठारांत, कातीवयल्या दाट केंसांचो थर आंगाची ऊब सांबाळटा; गरम हवेच्या ठिकाणार पातळ केंस सूर्याच्या वोतापसून कातीची राखण करतात. हाचेभायर दाट केंसांचो थर कातीक कसल्याय मारापसून वाटायता. भोंवयेवयले केंस, व्हांविल्लो घाम दोळ्यांत वचूंक दिना. नाकांतले आनी कानांतले केंस धुल्ल वा बारीक-सारीक वस्तू नाका-कानांत वचच्यो न्हय म्हूण आडखळ करतात. कातीवयले केंस कसलीय वस्त ताका लागल्यार. मज्जातंतू जागृत करून, मेंदवाक ताची जाणविकाय करून दितात. प्राण्याचो रंग भोंवतणच्या वस्तूसारको आसल्यार, तो प्राणी ताचो उपेग आपल्या दुस्मानापसून लिपून रावपाखातीर करूंक शकता.
जेन्ना केंस हालता, तेन्ना ताच्या मुळांतल्या कातींतले मज्जातंतू जागृत जातात आनी अशे तरेन प्राण्यांक स्पर्शज्ञान जाता. चडशा सस्तन प्राण्यांत तोंड, दोळे, नाक आनी पांयांच्या बोंचकुलाकडेन हे स्पर्शज्ञानाचे मज्जातंतू चड जागृत आसतात. केंसाचो रंग, घडण आनी वांटप, प्राण्यांची पिराय आनी लिंग हाच्याप्रमाण बदलता आनी ह्या बदलाक लागून नर-मादींत एकामेकांपासत लैंगीक ओड उत्पन्न जाता.
रचना: केरॅटीन (keratine) ह्या घट्ट तंतूमय प्रथिनापसून केंस तयार जातात. दर एका केसाक केरॅटीनापसून तयार जाल्लें एक पातळ आवरण आसता, हाका उपचर्म वा क्युटीकल (cuticle) म्हण्टात. उपचर्मासकयल आशिल्लो दाट थर केंसांक घटसाण दिता, जाका कट्टें वा कॉर्टेक्स (cortex) म्हण्टात. ह्या थराभितर आनीक सुषिर (spongy) थर आसता; हाका मध्यांग (medulla) म्हण्टात आनी ह्या थाराक लागून केंस लवचिक जाता आनी मोडनासतना वांकडो-तिकडो जावंक शाकता. खूब
