जातींतल्या ‘स्पायरोकिटी’ हे किट्टीपसून कुकडांक ‘स्पायरिलोसिस’ हो रोग जाता.
ह्या जिवांक आळाबंदा हाडपाक ५० टक्के गॅमेक्झि पिठो मारतात. तेचपरी मॅलॅथिऑन वा रोनेल ह्या कीटकनाशकांचो उपेग करतात.
- - कों. वि. सं. मं.
किरायतें:
(मराठी- किराईत, काडेचिराईत; हिंन्दी- चिरेता, चिरायत; कन्नड – नेलेबेवू; गुजराती- कारियातू; संस्कृत- चिरतिका, भूनिंब; इग्लीश- चिरेता; लॅटीन – स्वर्शिया चिराता. कूळ जोन्शिएनेशी).
ही वखदी वनस्पत एक वर्स भर जियेता. ती सुमार १.५ मी. ऊंच वाडटा. समशिरोश्ण हिमालयांत १२०० ते १३०० मी. उंचायेच्या वाठारांत, काश्मीर ते आसाम मेरेन ही वनस्पत व्हड प्रमाणांत दिश्टी पडटा. हेर सुवातींनी ती पोरसांनी लायतात. तिचीं पानां एकामेकांसामकार, देंठ नाशिल्लीं आनी मुळाकडेन मात्शीं व्हड आसतात. तिका ल्हान, लेव पांचवीं आनी तांचेर जांबळीं फुलां येतात. दरेक पाकळेच्या मुळाक पाचवी प्रपिंडाची जोडी आसता. पाकळेच्या तळाक तेकून चार ते पांच केसरदलां आसतात. किरायत्याक ल्हान ०.६ मिमी. लांबम बोंडां आसतात. हीं बोंडां फुटून तांचीं दोन अर्दां जातात. तातूंत बारीक आनी खूब बियो आसतात.
उपेग: फुलां येतकच ही वनस्पत एकठांय करून सुकयतात. सुकयल्लें किरायतें वखद म्हूण वापरतात. ताची रूच कोडू आसता. किरायतें भूक वाडोवपी, जोराचो नाश करपी, पुश्टीक आनी कृमीनाशक आसता. दिसांचो जोर (typhoid) वा मोडशी जातकच अशक्त जाल्ल्या वायटाकाराक थंडसाण मेळूंक किरायतें दितात. गोयांत अजीण जाल्यार वा पोटांत दंत जाल्यार पेरीच्या झाडाच्यो कोकर्योक आनी किरायतें शिजोवन तयार केल्लो काडो पिवपाक दितात. किराअयत्याच्या कुळांतल्यो जायत्यो जाती दोंगराळ वाठारांत दिश्टी पडटात. तांचोय उपेग किरायत्या भशेन करतात.
- - कों. वि. सं. मं.
किरिस्तांव धर्म:
क्रिस्तपयलीं पयल्या शतमानांत जेजू क्रिस्तान किरिस्तांव धर्माची थापणूक केली. सद्या ह्या धर्माचे सुमार शंबर कोटी अनुयायी संवसारभर आसात. हातूंत तीन पंथ आसात; रोमन कॅथलिक पंथ, प्रोटेस्टंट पंथ आनी इस्टर्न ऑर्थोडॉक्स पंथ.
किरिस्तावांचो पवित्र ग्रंथ म्हळ्यार बायबल. ह्या ग्रंथाचे दोन वांटे आसात, पोरनो करार आनी नवो करार.
जेजू क्रिस्त: पॅलेस्टायनांतल्या जेरूसलेमलागच्या बेथलीएम नांवाच्या ल्हानशा गावांत एक ज्यू घराब्यांत जेजूचो जल्म जालो. थवयाचो वेवसाय करून तीस वर्सांमेरेन जियेल्या उपरांत ताणें लोकांक शिकवण दिवपी आनी रोगांतल्यान मुक्तताय दिवप अशे सेवेक आरंभ केलो. ताच्या चमत्कारांनी कुड्डे, भेरे पुरायपणान बरे जाले अश्यो आख्यायिका आसात. ताणें फकत तीन वर्सां आपलो वावर केलो, पूण त्या ल्हानशाच काळांत ताणें आपल्या भोंवतणच्या लोकांक देवाविशींचें आनी मनीसपणाविशींचें गिन्यान दिलें. आपल्या अनुयायांमदल्यान ताणें बारा शिष्यांक वेंचले आनी तांकां प्रेषितांची पदवी दिली.
तेन्नाचे परूशी आनी ज्यू पोरन्या करारांतल्या वचनांचो आनी शिकवणेचो आदार करीनासतनाअ क्षुद्र कायदे लोकांचेर लादताले. तांणी जेजूची मोगाची आनी मनीसपणाची शिकवण उक्त्या मनान आनी समजीकायेन मानून घेतलीना. पूण जेजूचीं प्रवचनां आयकूंक लोक गर्दी करताले. जेरूसलेम ह्या ज्यू लोकांच्या मुखेल शारांत जेन्ना जेजू आयलो तेन्ना थंयच्या लोकांनी ताका उर्बेभरीत येवकार दिलो. ताणें थंयच्या मंदिरांत वेपार करपी लोकांक धांवडावन घाले. जेजूचे शिकवणेक लागून ताचो दुस्वास करपी लोकय बरेच आशिल्ले, ते म्हळ्यार सनातनी धर्म पाळून कर्मठपणान जियेवंक सोदपी, रोमन सत्तेआड बंड करूंक सोदपी आनी गिरेस्त लोक. जेजूफाटल्यान लोक वतात ही गजाल तांकां मानवलीना. जेजूचे दुस्मान ताका मारून उडोवपाची संद सोदताले. आपल्या मुखार संकश्ट येवपाचें आसा हें खबर आसून लेगीत जेजून आपल्या शिष्यांसयत निमणें जेवण घेतलें. जेजूचो एक शिष्य जुडास हाणें ताचो घात केल्ल्यान जेजूक धरून ताचेर खटलो चलयलो. रोमन सुभेदार पाँटियस पिलात हाच्या मुखार ताका उबो केलो. ताणें रोमन सत्तेआड बंडाचो यत्न केल्लो असो ताचेर आरोप दवरलो. खरें म्हळ्यार ही गजाल जेजून केन्नाच केली ना. पूण रोमन साम्राज्याक ताका मारून उडोवपाखातीर कितें तरी कारण जाय आशिल्लें. तांणी पुराय चवकशी करीनासतना जेजूक खुरसार मारपाची ख्यास्त फर्मायली. स्वताक वेदना आनी दूख जाता त्या वेळार लेगीत जेजून आपलो छळ करप्यांखातीर प्रार्थना केली. जेजूचे शिष्य पळून गेले. जेजूक एक थडग्यांत पुरलो.
हाच्या उपरांत तीन दिसांनी जेजू परतून जिवो जालो आनी ताणें आपल्या शिष्यांक दर्शन दिलें. आपली शिकवण आनी संदेश संवसारभर पातळावपाविशीं तांकां सांगलें. तो स्वता सर्गांत गेलो आनी मनशांभितर वावर करूंक आनी आपली पवित्र सभा वा इगर्ज चलोवंक ताणें आपलो आत्मो आपल्याचेर विस्वास दवरतल्यांचेर धाडलो.
जेजून आपल्या शिष्यांकडेन लोकांखातीर म्हान संदेश धाडलो. वायटाक बरेपणान जाप दिवपाचो, एकामेकांचो मोग करपाचो, दुस्मानांक क्षमा करपाचो आनी त्रास दितल्यांक लेगीत बरें मागपाचो हो संदेश आशिल्लो.
प्रसार: क्रिस्ताफाटल्यान निर्माण जावपी ह्या नव्या धर्माक सुर्वेक ज्यू धर्मीयांकडल्यान खर विरोध जालो. किरीस्तांव धर्म आपणायतल्यांचो विंगड विंगड पध्दतीन छ्ळ जावंक लागलो. पॉल नांवाचो एक ज्यू मनीस दमास्कस हांगा कांय किरीस्तांव धर्मीयांचो छ्ळ करपाखातीर वतालो. वाटेंत ताका चमत्कारिक अणभव आयिल्ल्यान तो पुरायपणान बदल्लो आनी स्वता किरीस्तांव जावन धर्मप्रसार करूंक लागलो. होच पयलो म्हान मिशनरी सेंट पॉल (सुमार इ. स. ३ ते इ. स. ६५) जावन आसा. थॉमस हो जेजूच्या बारा शिष्यांतलो एक. तो भारतांत आयलो आनी ताणें धर्मप्रसाराक सुरवात केली (सुमार पयलें शतमान). रोमच्या सम्राटांनी मात किरीस्तांव धर्मीयांचो आनी धर्म प्रसारकांचो उपाट छ्ळ केलो. किरीस्तांव धर्मीयांनी रोमच्या सम्राटाची देव म्हूण मूर्तीपूजा करूंक न्हयकार दिलो. निरो (इ.स. ६४), डेशियस (इ.स. २४९-२५९) डाक्लेसियन, गॅलेरियस आनी मॅक्सिमिन डेझा (इ.स. ३०३-३१२) ह्या रोमन सम्राटांचे कारकिर्दींत तर ह्या छ्ळाचो भयंकर अतिरेक जालो. इ.स. ३१३ त कॉन्स्टंन्टिन आनी लिसीनियास साम्राज्यांनी काडिल्ल्या फर्मानाक लागून हो छळ सोंपलो. ह्या काळांत किरीस्तांव संतांनी आपले बरपावळींतल्यान लोकांकडेन पावपाचो चड यत्न केलो. ३२५ वर्सा कॉन्स्टंन्टिन सम्राटान स्वता किरीस्तांव धर्म आपणायलो आनी ताका लागून हो धर्म रोमन साम्राज्याचो राजधर्म जालो. इ.स. ३८० वर्सा अधिकृतपणान रोमन सम्राटांनी किरीस्तांव धर्म आनी जेजू क्रिस्ताक व्यक्तिगत विरोध परगटायलो, तेन्ना पोपच्या फुडारपणाखाल सगळ्या बिशपांच्यो बसका जाल्यो आनी किरीस्तांव धर्माचीं तत्वां कबूल करून घेतलीं. ह्या सकां उपरांत धर्मप्रसाराचो वावर संवसारभर नेटान जावंक लागलो. रोमन साम्राज्याचे कुडके जावन उदेंत आनी अस्तंत अशे दोन वांटे जाले. इ.स. ४७६ वर्सा जाल्ले हे घडणुकेंतल्यान किरीस्तांव धर्माक मात्सो धक्को बसलो. धर्माचें अधिकृत स्वरूप नश्ट जालें. ल्हान ल्हान राज्यांची थापणूक जाली आनी बर्यानच राज्यांनी किरीस्तांव धर्म आपणायलो.
उदेंतेवटेन कॉन्स्टंन्टिनोपल शाराक म्हत्व येवन थंय किरीस्तांव धर्म आनीक हजार भर वर्सां तसोच उरलो. ग्रीकांची राजवट थंय आसासर तो राजधर्म म्हूण उरलो. पूण ८६७ आणी १०६४ वर्सा कांय उदेंतेवटेनच्या इगर्जींनी पोपचें फुडारपण न्हयकारलें आनी त्यो आपल्या ऑर्थोडॉक्स पॉर्द्रआर्काखाल रावल्यो. इतले मजगतीं इस्लाम धर्माची थापणूक जाल्ली आनी बरीचशीं किरीस्तांव धर्माखाल आशिल्लीं राज्यां इस्लाम धर्माखाला
