वायट दिसलें. ताणें आलाबामाच्या निग्रोंक एकठांय करून बस-येरादारीचेर बहिश्कार घालपाक उलो माल्लो. ह्या आंदोलनाक लागून बस-वेवस्थेचेर परिणाम जालो. अधिकार्यांसनीय आपली चूक मानली. अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयान बसींत प्रवाशांभितर भेदभाव करपाआड कायदो केलो. हे चळवळीक लागून अहिंसा पध्दत आपणावन झिजपी खांपो फुडारी म्हूण ताची नामना जाली.
फुडाराक ताणें बर्मिगहम हें शार आपल्या रंगभेद आंदोलनाचें केंद्र केलें, ह्या आंदोलनाक लागून जेन्ना ताका बंदखणींत उडयलो तेन्ना अमेरिकेच्या ८०० शारांनी निदर्शनां आनी सत्याग्रह जालो. सुमार तेत्तीस हजार (३३,०००) काळ्या लोकांक हे चळवळीक लागून धरले. हे चळवळीचो जायत्या पाद्रींनी निशेध केलो. तशेंच किंगाचेर उतावीळपणाचो आरोप केलो. ह्या आरोपाक जाप दितना किंगान एक पत्र बरयलें. जाका ‘काळ्या लोकांच्या आंदोलनाची प्रामाणिक शास्त्रीय व्याख्या’ म्हण्टात. किंगाच्या ह्या पत्राक इतिहासीक म्हत्व मेळ्ळां. ह्या उपरांत लेगीत धरणां, निदर्शनां, प्रदर्शनां, सभा, निग्रो उत्थान अभियान, शिक्षणीक कार्य ह्या सारक्या कार्यावळींतल्यान काळ्या लोकांचें रंगभेद वा वर्णभेदाआड आंदोलन सातत्यान चालू उरलें. हातूंत २८ ऑगस्ट १९६३ दिसा अडेच लाख लोकांक गवाय दवरून घडोवन हाडिल्लो वॉशिंगटन मोर्चा हाचो आस्पाव जाता. ह्या मोर्चांतल्या भाशणांत ताणें, ‘गोर्याय लोकांनी काळ्यांविशीं आशिल्ले पूर्वग्रह सोडून तांकां मायेमोगान वागोवचे’ अशें मागलें. १९६५ त किंगान घडोवन हाडिल्लें मतदान पंजीकरण आंदोलन (५० मैलांचे आंदोलन) ताचे जीणेंतले एक म्हत्वाचें आंदोलन जावन आसा. काळ्या लोकांचेर जावपी अन्यायाआड झुजिल्ल्यान तो कांय गोर्याे लोकांचो पयलो दुस्मान थाल्लो. सुमार पंदरा फावट ताका बंदखणींत उडयलो. ताका जिवो मारपाचे कितलेशेच यत्न जाल्ले. १९५६ ताच्या घराचेर ‘बाँब’ उडोवन ताका सोंपोवपाचो यत्न जालो.
वर्णभेदाआड झुजतना वेळ काडून ताणें जीं पिस्तकां बरयलीं तातूंत ‘स्ट्राइड टुवर्डस फ्रीडम’ (१९५८), ‘स्ट्रेंग्थ टू लव्ह’ (१९६३), ‘वाय वी कांट वेट’ (१९६४), ‘वॅअर डू वी गो फ्रॉम हीअर’ (१९६७), ‘द ट्रंपेट ऑफ कॉन्शन्स’ (१९६८), ‘आय हॅव्ह ए ड्रीम’ (१९६८) ह्या म्हत्वाच्या पुस्तकांचो आस्पाव जाता. ह्या पुस्तकांतल्यान ताचें तत्वज्ञान आनी ताची विचारसरणी हांची वळख मेळटा.
१९५६ त, ताका संवसारांतल्या धा व्हड मनशांमदलो एक हो मान फाव जालो. १९६३ ‘टाइम’ हे पत्रिकेन ताका ‘म्हत्वाची व्यक्ती’ हो पुरस्कार दिलो. अमेरिकेचे समाजीक जाण्विकायेंत म्हत्वाचो बदल घडोवन हाडिल्ल्या पासत, १९६४ वर्सा शांततायेखातीर आशिल्लो नोबेल पुरस्कार दिवन ताचो भोवमान जालो. मरणा उपरांत भारत सरकारान ताका ‘नेहरू पुरस्कार’ भेटोवन ताच्या वावराचो भोवमान केलो.
१९६८ वर्सा वॉशिंग्टनांत ‘पुअर पिपल्स कँपेन’ भरोवपाची ताणें थारायिल्लें. पूण तेआदीं रेम्स अलरे ह्या मनशान तुबकाची गुळी घालून ताका जिवेशीं मारलो.
- - कों. वि. सं. मं.
किपलिंग, रडयर्ड:
(जल्म: ३० डिसेंबर १८६५, मुंबय; मरण: १८ जानेवारी १९३६, लंडन).
नामनेचो इंग्लीश साहित्यीक. १८७६ वर्सा इंग्लंडातल्या ‘वेस्टवर्ड हो’ कॉलेजांतसून पदवी मेळोवल १८८२ त भारतांत परत आयलो
सतराव्या वर्सा लाहोर हांगाच्या ‘सिव्हिल अँड मिलिटरी गॅझेट’ हातूंत सहसंपादक म्हूण ताची नेमणूक जाली. अलाहाबादच्या ‘पायोनिअर’ ह्या नेमाळ्यांतूय ताणें काम केलें. Departmental Ditties (१८८६) हो ताचो पयलो कवितांझेलो/ ‘सोल्जर्स थ्री’, ‘प्लेन टेल्स’, ‘फ्रॉम द हिल्स’, ‘इअन ब्लॅक अँड व्हाइट’ हे ताचे कथां-झेले, ताच्या हिंदुस्थानांतल्या राबित्यांतूच उजवाडाक आयले (१८८८). १९०७ त, ताका साहित्याखातीर आशिल्लो नोबेल पुरस्कार फाव जालो.
कथाकार म्हूण ताका उपाट लोकप्रियता मेळ्ळी. हिंदुस्थानांतल्या राबित्याक लागून आपल्या कथा-कवितांतसून ताणें हिंदुस्थानांतली जीण प्रभावीपणान चितारली. आपल्या देशापसून पयस रावन लेगीत हिंदुस्थानांतल्या ब्रिटिश साम्राज्याची राखण करपी ब्रिटिश सैनीकांची सुखदुख्खां ताणें रंगयली. गोर्याद सनदी नोकरांचें जिवित ताणें सोबितपणान चितारलें. ल्हान भुरग्यांखातीरूय ताणें उपाट साहित्य-निर्मिती केली. आपल्या भुरगेपणांत नोकरां-चाकरांकडसून आयकल्ल्या भारतीय लोकांकाणयांतल्यो कांय कल्पना हे बरपावळींत दिसून येता. ‘द जंगल बुक’ (१८९४) आनी ‘द सेकंड जंगल बुक’ (१८९५) ह्या कथा-झिल्यांनी भारतीय जिणेचें दर्शन घडटा. ताणें ‘किम’ (१९०१) ही एकूच कादंबरी बरयली. ब्रिटिश साम्राज्यवादाचें समर्थन ताच्या साहित्यांत दिसून येता. ताणें ‘समथिंग ऑफ मायसेल्फ’ (१९३६) हें आत्मचरित्रूय बरयलां. मरणाउपरांत ताचें सगळें बरप ३५ खंडांत उजवाडाक आयलें (१९३७). ताका जायत्या विद्यापीठांनी भोवमानाच्यो पदव्यो दिल्यो. १९२६ त, ‘रॉयल सोसायटी ऑफ लिटरेचर’ कडल्यान ताका भांगरा पदक फाव जालें.
- - कों. वि. सं. मं.
किरट:
रगत पिवपी आनी दुसर्या च्या जिवार जियेवपी एक जीव. हो जीव मनीस, जनावरां, पक्षी आनी सरपटपी प्राण्यांक लागता. आर्थोपोडा संघाच्या ॲरक्निडा वर्गांत ताचो आस्पाव जाता. ॲकॅरिना हो ताचो उपवर्ग. घट किरटी (आयक्झोडिडी कूळ) आनी मोव किरटी (अरगॉसिडी कूळ) अशे दोन प्रकार आसात. तेभायर तिच्यो हेर शेंकड्यांनी जाती संवसारांतल्या सगळ्या वाठारांनी सांपडटात.
ह्या जिवाक वयले वटेन (तोंडा कडेन) आठ पांय आसतात. तिचे कुडीची तकली, छाती आनी पोट हांचे मदीं स्पश्ट विभाजन जाल्लें आसना. तोचे दांत फाटले वटेन वळिल्ले आसतात आनी तातूंतल्यान ती रगत ओडूंक शकता. किरट जेन्ना कोणाकूय चाबाता तेन्ना तिचे कातींत अशे तरेन दांत रोमतात की ते काडूंक कठीण. थंयचें रगत पिवन किरट फुगतकच मागीर ती आपशींच सुटता. मादी किरटीचो आकार नरापरस व्हड आसता.
मादि किरट जमनीर वा तणांत तांतयां घालता. उपरांत हीं तांतयां फुटून स पायांच्यो किडी भायर येतात. तांचे योग्य वेळार निर्मोचन (कात उडोवपाची क्रिया) जावन पांयांचे अर्भक तयार जाता. कांय जातींत तांची पुरय जीण एकाच जिवाचेर (जाचेर किरट आपली जीण घालयता) साराता जाल्यार कांय जातीच्यो किट्टी आपली जीण निर्मोचना उपरांत वेगवेगळ्या जिवांचेर सारतात. पुराय वाड जाल्ल्यो किट्टी केन्नाकेन्नाय अन्नाबगर जायतीं वर्सां जगूंक शकतात.
आतक्झोडिडी कुळांतल्या किट्टींचो (घट किट्टी) त्रास मनशांक आनी पोशिल्ल्या जनावरांक जाता. ‘डरमॅसेंटर व्हेन्यूस्टस) हे किट्टींपसून मनशांक ‘रॉकी माऊंट’ थिपक्यांचो जोर येता. (अमेरिकेंतल्या रॉकी नांवाच्या दोंगराळ वाठारांत पयलेच खेप दिशिल्लो आनी थिपक्यांभशेन फोड येवपाचें लक्षण आशिल्लो जोर). ‘डरमॅसेंटर रेटिक्यलेटस’ हे किट्टींपसून सुण्यांक हेमॅटोझूनाची लागण जावन ताका पित्तज्वर जाता. असोच रोग दक्षिण आफ्रिकेंत ‘हीमोफायसॅलिस लिची’ हे किट्टीपसून जाता. ‘मॉरगॅरोपरस ॲन्यूलेटस’ हे किट्टीपसून जनावरांक रक्तमूत्र हो रोग जाता. अर्गॅसिडी कुळांतल्या ‘आर्निथोडोरस मौबेटा’ हे जातीचे ‘स्पायरोकिटी’ ह्या किट्टींपसून मनशाक परत परत जोर येता. मेक्सिको आनी टेक्सस ह्या वाठारांत ‘ऑर्निथोडोरस ट्युरिकेटा’ हे जातीचे किट्टींपसून मनशांक, कुकडांक त्रास जाता. ‘अर्गस मिनीएटस’ हे
