कॉलेजीची थापणूक जाली. १९१६ त मदन मोहन मालवीय हाणें हिंदू विद्यापीठाची थापणूक केली. अशेतरेन काशी पूर्विल्लें आनी आर्विल्लें विद्येचें एक म्हाकेंद्र जालां.
काशी हें एक शक्तिपीठय आसा. हांगा सतीचें उजवें कर्णकुंडल गळून पडलें अशी कथा सांगतात. पूण हांगाचो मुखेल देव विश्वेश्वर वा वोश्वनाथ. चड करून लोक काशीयात्रेक येतात ते वोश्वेश्वराच्या दर्शनाकूच. औरंगजेबान आदलें वोश्वेश्वर देवूळ उद्वस्त केल्लें. ताचे उपरांत सुमार शंबर वर्सां वयर हांगा देवूळ नासलें. विश्वेश्वाचें लिंग खंयतरी लिपोवन दवरिल्लें आसूंक जाय. ताचे उपरांत अठराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक अहिल्याबाईन सद्याचें विश्वेश्वर देवूळ बांदलां. हें देवूळ ल्हानशेंच आसा. मदल्या भागाक एक चवकोनी कुंड आसा आनी तातूंत विश्वेश्वर लिंगाची थापणूक केल्या. ह्या देवळाचेर भांगराचो कळस आसा. पंजाबचो म्हाराजा रणजितसिंग हाणें देवळाचेर भांगराचो कळस बांदिल्लो आसा.
काशी क्षेत्रांत विश्वनाथाक सम्राट मानतात. हांगा आनीकूय खुबशीं शिवलिंगां आसात. तातूंतलीं हरेश्वर हो ताचो मंत्री, ब्रम्हेश्वर हो कथावाचक, भैरव हो कोतवाल, तारकेश्र्वर हो धनाध्यक्ष, दंडपाणी हो चोपदार, विरेश्वर हो कोशाध्यक्ष, ढुंढिराज हो अधिकारी अशीं खुबशीं लिंगा आपआपल्या वाठारांत प्रजापालन करपी आसात. काशी क्षेत्रांत पांच मुखेल तीर्थां आसात. ही तीर्थां म्हळ्यार दशाश्वमेद, लोलार्क, केशव, बिंदूमाधव आनी पांचवे महाश्रेष्ट मणिकर्णिका. हेभायर आनीकूय खुबशीं थळां काशीक पळोवपासारकीं आसात तीं अशीं.
१. ज्ञानवापी: विश्वेश्वराच्या देवळा लागसार ही बांय आसा. कृतयुगांत जटिल नांवाच्या त्रिशूळ मारून हें नगर केल्लें तेन्ना संतुश्ट जावन शिवान वर दिलो की हे ज्ञानवापींत न्हाण घेतल्यार तो मनीस ज्ञानसंपन्न जावन मोक्षाक पावतलो. अशें म्हण्टात की औरंगजेबान जेन्ना विश्वेश्वर देवळाचो विध्वंस केलो तेन्ना विश्वेश्वर ज्ञानवापींत अंतर्धान पावलो.
दंडपाणी: कनककुंडलां नांवाचो यक्षिणीचो पूत केशव हाणें काशींत येवन शिवाची भक्ती केली. शिवान प्रसन्न जावन ताच्या हातांत दांडो दिलो आनी वायट मार्गान वचपी लोकांक शिक्षा करपाक ताणें ताची थंय थापणूक केली. तोच हो दंडपाणी.
अन्नपूर्णा: विश्वेश्वर देवळालागसारुच अन्नपूर्णा देवीचें देवूळ आसा. तिची मूर्त पितुळची आसून ती चांदीच्या शिंवासनाचेर विराजमान जाल्या. हिच्या मुखार सदांच अन्नदान जायत आसता. अशें सांगतात की काशीतलो दरेकलो मनीस जेवतकच ही देवी आपल्या तोंडान अन्न घेता. हिच्या लागसार कुबेर, सूर्य, गणपती आदींच्यो मूर्त्यो आसात.
ढुंढिराज: अन्नपूर्णा देवीचें देवूळ अस्तंतेक आसा. ढुंढिराज म्हळ्यार गणपतीचें नांव. अशें सांगतात की दिवोदासान ही मूर्त मडकेंतल्यान पाशाण हाडून केल्ली.
मणिकर्णिका: हें तीर्थकूप विष्णून सुदर्शनचक्रान तयार केल्लें आनी थंय तो तप करूंक लागलो. फुडें शिव विष्णूचेर प्रसन्न जालो आनी ताणें ताका दर्शन दिलें. हें चक्रतीर्थ पळोवन शिव संतुश्ट जालो आनी नाचूंक लागलो. नाचतां नाचतां ताच्या कानांतलो मणी ह्या तीर्थांत पडलो. देखून ह्या तिर्थाक मणिकर्णिका हें नांव मेळ्ळें.
कालभैरव: हाचें देवूळ भैरवनाथ वाठारांत आसा. ताची मूर्त चांदीची आसा आनी हो काशीचो राखणदार. काशीक वचपी लोकांक पंचक्रोशोची यात्रा करूंक सांगतात. ही यात्रा पुरी करूंक ५-६ तरी दीस लागतात. मणिकार्णिकाच्यान सुरू जील्ली ही यात्रा मणिकार्णिका घाटाचेरूच सोंपता. ह्या घाटाचेर न्हावन साषी विनायकाचें दर्शन घेवचें आसता म्हणचे पंचक्रोशीची यात्रा पूर्ण जाली हाची साक्ष हो विनायक दिता अशें मानतात. काशी हें म्हातीर्थ आशिल्ल्यान हांगा गंगास्थान, श्राध्द आनी तीर्थविधि करतात.
- - कों. वि. सं. मं.
काश्त्रु, तॉमाश द्:
(जल्म: ? ; मरण: ?, १६८९)
क्रिस्ती धर्म फुडारी. दिवाडे वाठारांतलो. गोंयचो नामनेचो बिशप, मॅथ्यू द् काश्त्रु हाचो तो पुतणयो आशिल्लो. आपल्या काकाभशेन ताणें थियेटाइन पंथांत प्रवेश केलो.
१६७१ वर्सा तो बिशप जालो. १६७७ वर्सा पोप क्लेमेंत धाचो हाणें ताका आपोस्टोलीक (Apostolic) प्रतिनिधी म्हूण कोचीन, टानोर, गिंगे, मदुराई, म्हैसूर, क्रांगानोर, कानानोर आनी मंगळूर ह्या वाठारांत धाडलो. केनराच्या न्याय पध्दतीविशीं पाद्राआदोच्या (Padroado) मुखेल्याकडेन ताचे खर मतभेद आशिल्ले. पाद्राआदोचे न्यायपध्दतीक लागून आनी प्रचाराच्या प्रांतांक लागून (Jurisdiction of Padroado, Propaganda Territories) ताचे पोर्तुगेजांकडेन मतभेद जाताले.
- - कों. वि. सं. मं.
काश्त्रु, मॅथ्यसु द. :
(जल्म: १६०९, दिवाडी; मरण: १६७९, रोम)
पयलो नामनेचो गोंयकार बिशप. ताणें आपलें मुळावें शिक्षण गोंयांत, वेरेंच्या रेईस मागूस वाठारांतल्या फ्रासिस्कन कॉलेजींत घेतलें. ताका फ्रासिस्कन पंथांत वचपाची इत्सा आशिल्ली. पूण ताच्या काळांत भारतीयांक धर्मीक पंथांत वचपाचो हक्क नाशिल्लो. तो रोम शारांत गेलो आनी थंय ताणे थियेटाईन पंथ (Theatine Order) आपणायलो. थंय धार्मीक फुडारी (Prest) म्हूण ताची नेमणूक जाली. उपरांत ताणें धर्मशास्त्रांत डॉक्टरेट ही पदवी घेतली. १६३७ वर्सा तो बिशप जालो. बिजापूर, गोलकोन्डा, पेगु (ब्रम्हदेश) आनी एबीसिनीया (आफ्रीका) हांच्या ‘सेक्रेड कोंग्रिगेशन ऑफ द प्रापोगेशन ऑफ द फेथ (Sacred Congregation of the Faith) हे कमिटीन ‘व्हिकात ओपोस्तोलीक’ म्हूण ताका भारतांत धाडलो. तो दिवचल गांवांत येवन स्थायीक जालो. तेन्ना दिवचल गांव विजापूर राज्याच्या शेकातळा आशिल्लो. फुडें ताणें दिवचल, बांदा आनी वेंगुर्ला ह्या वाठारांत जायत्यो इगर्जी बांदल्यो. पाद्रादोचे न्यायपध्द्तीखातीर आनी प्रचाराच्या प्रांताखातीर (Jurisdiction of Padroado, Propaganda Territoires) ताका पोर्तुगेजांकडल्यान खर विरोध सोंसचो पडलो. पोर्तुगेजांक भारताभायर धांवडावपाखातीर ताणें विजापुरच्या सुलतानाचो पालव मागलो. थंयच्या थळाव्या धर्मप्रसारकांनीय ताका कांय प्रमाणांत आदार दिलो. पूण ताका ताच्या ह्या वावरांत यश मेळ्ळें नां.
- - कों. वि. सं. मं.
काळपुळयो:
(पळेयात कात - २)
काळींग:
(मराठी - कलिंगड; संस्कृत – तरबुज; इंग्लीश – वॉटर मेलन; पोर्तुगेज – मॅलांशिया; लॅटीन – सिट्रुलस व्ह्लगॅरीस; कूळ - कुकुबिटेसी)
एक फळ. ताची वाल जमनीचेर पातळून वाडटा. काळंगाची वाल विषुववृत्तीय आफ्रिकेंत आनी अस्तंत राजस्थानांत जंगली अवस्थेंत दिसता. थंयच्यान तिचो प्रसार भारताचे हेर भाग आनी ईजिप्त, श्रीलंका, चीन ह्या देशांनी जालो. काळंगांची लागवड आतां सगळ्या उश्ण प्रदेशांत मोट्या प्रमाणांत करतात.
काळंगां रोवपाची पध्दत गोयांत, सांताक्रुज, कळंगूट, म्हापशें, निर्ला, कोलव्यां. माजोड्र्यां आनी बाणावले ह्या वाठारांनी चड आसा. काळंगाचे वाडीक गरजेची आशिल्ली रेंवट जमीन, भरपूर उदक आनी उश्ण तापमान हांगां फाव तशें आशिल्ल्यान ह्या गांवांनी काळगांचें पीक भरपूर जाता.
काळंगां रोवपाखातीर जमनींत एक ६-६ इंच खोल फोण मारून तातूंत ४-५ बियो रोयतात. सगळ्योच बियो किल्लून येनात. आयल्योव जाल्यार दोन रोंपे दवरून बाकीचे हुमटावन उडोवपाचे आसतात. वेवस्थीत सारें आनी उदक दिलें जाल्यार, वालीची वेवस्थीत वाड जाता.
