Page:Konkani Viswakosh Vol1.pdf/446

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.

थापणूक गौड सारस्वत ब्राम्हण आनी संप्रदायान केली. स्मार्त सांप्रदायाचें मूळ ‘शेणवी कोलवाळकार’ ह्या उपनांवांचें आसलें. उपरांत त्या नांवांत बदल जावन शेणवी कोलवाळकार, शेणवी महात्मे, शेणवी खाजनये अशीं उपनांवां जालीं. तेभायर मेणकुरकार, निरोखेकार, ओरसकार, परवडेकार अशीं उपनांवां वापरपी कुळाची म्हाजन आसात. शेणवी खाजनये ही पिळगी वैष्णव संप्रदायांतली मानतात.

- विनायक नारायण शेणवी धुमे


कालिकत:

केरळ राज्यांतल्या कोझिकोडे ह्या जिल्ह्यांचें मुखेल ठाणें. तेचपरी भारताचो अस्तंत दर्यादेगेवेलें एक मुखेल आनी म्हत्वाचें बंदर. लोकसंख्या: ५,४६,००० (१९८१). आवांठ: ३०.६१ चौ. किमी. मंगळूर सावना हें शार दक्षिणेक २१९ किमी. अंतराचेर आसा.

कालिकत शाराचें मूळ नांव कोझिकोडे. शेंकड्यांत त्रिवेंद्रमाच्या बादशाहान, आपल्या नौदलाच्या अधिकार्यांंक, णवव्या कावळ्यांचें आड्डप आयकूंक येता तितलो ह्या वाठाराचो जागो दिलो. देखूनच ह्या वाठाराक ‘कोळीकोडे’ वा ‘कोझिकोडे’ म्हण्टात. कल्लई न्हंयचे देगेवेलो कल्लिकोट आनी ताचे भोंवतणी आशिल्लें हें शार. देखून, ह्या शाराक ‘कालिकत’ हें नांव पडलें, अशें म्हण्टात. तामुरी-समातीरी-सामोरीन हे हांगाचे मुखेली. बिजापूराच्या आदिलशाहाचे ते मांडलिक आशिल्ले. तेराव्या शेंकड्यासवन कालिकत हें शार अरबी लोकांच्या वेपाराचें मुखेल केंद्र आशिल्लें.

१४९८ त वास्को-द-गामा हो पोर्तुगेज दर्यावर्दी ह्या बंदराचेर देंविल्लो. भारतांत पोर्तुगेज सत्ता प्रस्थापित कारपा फाट्ल्यान ह्या मनशाच्या ह्या पयल्या प्रवेशाक खूब म्हत्व आसा. १७६६-८९ त जाल्या इंग्लीश-म्हैसूरकार झुजांत कालिकत शाराचें बरेंच लुकसाण जालें. फुडें १७९२ त हें शार ब्रिटिशांकडेन आयलें. सोळाव्या आनी सतराव्या शेंकड्यांत पोर्तुगेज तशेंच ब्रिटिशांनी ह्या शारांत वखारी सुरू केल्यो.

भोंवतणच्या वाठारांत वनसंपत्ती आनी कापूस भरपूर आशिल्ल्यान कालिकत शाराची वेपारी केंद्र म्हूण खूब उदरगत जाल्या. हांगा हातमागाचें उंचेल्या पांवड्याचें काम चलता. देखून पोर्तुगेजांनी ताका ‘कालिको’ हें नांव दिलें.

हांगा आशिल्लो लांकडांचो डेपो भारतांत सगळ्यांत व्हड मानतात. हांगाचे लोक कापड, होजिअरी, प्लायवूड, लांकडाकाम, दोर, काथ्याच्यो वस्तू, शेंदर्योह, विद्धुतू उपकरणां, नळे आनी नुस्त्याचोय धंदो करतात. त्या खेरीज नाल्ल, नुस्तें, च्या, काफी, मसाल्याच्यो वस्तू आनी रानांतलें उत्पन्न हांची हांगासून निर्यात जाता. १९६८ त हांगा कालिकत विद्यापीठाची थापणूक जाली. तशेंच वनस्पत, सागरविझ्ज्ञान, रसायन, अभियांत्रिकी ह्या शाखांच्यो संस्था कालिकत शारांत आसात.

- कों. वि. सं. मं.


कालिदास:

कविकुलगुरु असो भोवमान जाल्लो हो संस्कृत भाशेंतलो नामनेचो महाकवी. सर विल्यम जोन्स हाणें ताका भारताचो शेक्सपीअर अशी पदवी दिल्या. हेर अस्तंतेकडल्या विचारवंतांनीय ताची बरीच तोखणाय केल्या.

कालिदासाच्या चरित्राविशींची पुराय आनी पध्दतशीर म्हायती मेळना. विंगड विंगड विद्धानांनी ताचो जल्मकाळ वेगवेगळो सांगला. कांय जाणांच्या मतान तो इ. स. प. सुदर्याो शतमानांत जल्मला जाल्यार कांय जाण ताचो जल्मकाळ चवथ्या शतमानाच्या सुदर्या अर्दांत आसा अशें म्हण्टात. कांय जाणकार तो विक्रमादित्य राजाच्या दरबारांतल्या णव रत्नांमदलो (बुदवंत) एक आशिल्लो, अशें मानतात. कालिदासाच्या चरित्राविशीं अश्यो कितल्योश्योच दंताकथा आसात आनी ताका लागून ताची खरी म्हायती मेळप सामकेंच कठीण जाता. तो खंय जल्मल्लो हीय एक वादाची गजाल जावन आसा. संशोधकांच्या मतान ताची जल्मभूंय काश्मीर, बंगाल, विदिशा, उज्जयनी हांच्यांतली खंयचीय एक आसूं येता. ताच्या साहित्यांतल्या उक्तो जावपी उज्जयनी शारावयलो उपाट मोग मतींत घेतल्यार ताची जल्मभूंय तीच आसूंक जाय, अशें दिसता.

कालिदास हो विक्रमादित्याचो जांवय आशिल्लो, अशेंय म्हण्टात. राजकुंवरी प्रियंगमंजरीचें लग्न कांय झगड्यांक लागून एका गोरवां राखपी अडाणी तरणाट्याकडेन लावन दितात. बायलेकडल्यान त्या तरणाट्याचो अपमान जाल्ल्यान तो तिडकीन कालीमातेची आराधना करून गिन्यान हातासता. हो अडाणी गोरवां राखपी तरणाटो म्हळ्यारच कालिदास, अशीय एक काणी आसा.

कालिदासाक केन्ना मरण आयलें हाचेविशीं पुराय म्हायती मेळना. लंकेत कुमारदासाच्या दरबारांत दूत म्हूण आसतना ताचें एके वेश्येलागीं येवप-वचप आशिल्लें. हे वेश्येन ताका विख घालून मारलो, अशें म्हण्टात.

‘रघुवंश’, ‘कुमारसंभव’, हीं महाकाव्यां; ‘ॠतुसंहार’, ‘मेघदूत’, हीं खंडकाव्यां; ‘मालविकाग्निमित्र’; ‘विक्रमौर्वशीय’ आनी ‘अभिज्ञान शाकुंतल’ हीं नाटकां अशी ताची बरपावळ आसा. हे भायर ताणें कुंतलेश्वरदौत्य नांवाचो ग्रंथूय बरयला, पूण तो आयज सांपडना. कालिदासाची ग्रंथरचणूक म्हळ्यार संस्कृत भाशेक मेळिल्लें एक गिरेस्त दायज आसा. ताच्या ग्रंथांतल्यान ताच्या काळावयले संस्कृतायेचें आनी समृध्दीचें दर्शन जाता. भाशेवयलें ताचें प्रभुत्व साहित्यांतल्यान दिसून येता. कठीण उतरां, लांबलचक समास वा क्लिश्ट वाक्यरचणूक हे दोश नाशिल्ल्यान ताचे निर्मणेतल्या संस्कृत आनी प्राकृत ह्या दोनूय भाशांक सोंपेपण आयलां. ताचे भाशेंत सहज सोबीतकाय दिसून येता. ताच्या साहित्यांतल्यान ताची विव्दत्ता आनी रसिकताय दिसून येता. शृगार आनी कारुण्य ह्या दोनूय रसांची भरसण कालिदासान खाशेले शैलींत बरोवन दवरल्या. तरांतरांच्या भाशालंकारांचो फाव त्या प्रमाणांत उपेग करून लालित्य आनी माधुर्य ह्या गुंणांवांगडाच संयम हो गुणूय ताच्या साहित्यांतल्यान बरेतरेन दिश्टी पडटा. ॠतुसंहारांतल्यान ताची बारीकसाणीची नदर आनी प्रभावीपणान केल्लें सैमाचें चित्रण स्पश्ट दिसून येता.

व्यत्किचित्रण करपाचो ताचे असादारण तांकीक लागून दुष्यंत, शकुंतला, प्रियंवदा, यक्ष, यक्षपत्नी, मालविका, धारिणी, इरावती ह्या सारक्यो व्यक्तिरेखा आयज मेरेन अज्रंवर जावन उरल्यात.

- दिलीप बोरकार


काली:

हिंदूची एक देवी. शिवाची बायल आदिमाया हिचें उग्र रूप. तिचे उत्पत्तीविशीं जायत्यो कथा आसात.
१. चंडवधावेळार राकेसाकडेन झूज करता आसतना तिचो वर्ण काळो पडलो आनी तिच्यो भोंवयो वयर सरल्यो. तेन्नाच तातूंतल्यान अस्त्रशस्त्रान भरील्ली काळे आनी कुरूप कालीची उत्पत्ती जाली (मार्कँडेय पुराण ७.५). अस्त्रशस्त्रान भरिल्ले देवीची उत्पत्ती अशीचे जाल्या.

२. बृहन्नीलतंत्रांत कालीचे उत्पत्तीची दुसरी एक कथा दिल्या. देवाच्या आनी असुरांच्या झुजांत देवांक अपेस आयलें, तेन्ना देव ब्रम्हा, विष्णू आनी महेश हांकां शरण गेले. पूण ह्या तिगांयनीय आपली शक्त उणी लेखून महाकालीची प्रार्थना केली. तेन्ना महाकालीन बारा देवींची उत्पत्ती केली. तातूंरली काली ही पयली देवी.

३. दारुकासूर नांवाच्या एका राकेसाक बायलेच्याच हातान मरण आयिल्लें. ताका मारपाखातीर शिवान आपल्या गळ्यांतल्या विखांतल्यान कालीची उत्पत्ती केली (लिंग पुराण ३९.७२). शंकराक काल म्हण्टात. ह्या कालाची ती बायल तेचपरी तिचो रंगूय काळो, देखून तिका काली हें नांव मेळ्ळें.

पुराणांत हे देवीचें वर्णन अशें केलां: रंगान काळी, चार हातांची, एका हातांत तलवार आनी दुसर्यात हातांत मनशाचें मुंडकें, गळ्यांत मुंडक्यांची माळ, कमराक मेल्या मनशांच्या हातांचो पटो, दोळे तांबडे गुंज, जीब तोंडांतल्यान भायर, तोंड आनी काळीज रक्तान माखिल्लें, ती एक पांय शिवाचे छातयेर आनी दुसरो पांय आपले दुसरे मांडयेर दवरून उबी आसा. कालीतंत्रांत मड्याचेर उबी, चार हातांची, मनशांची मुंडकीं गळ्यांत घाल्ली आनी मसुंडींत रावपी, अशें तिचें वर्णन मेळटा.