कटक-कणंग
वेपास-धंदो करूंक मेळटा. ह्या बंदराचेर कितलीशींच तेलाचीं केंद्रां सुरू जाल्यांत. हांगा मीठ भरपूर पिकता, तशेंच दर्यादेग लागीं आशिल्ल्यान नुस्त्याचो धंदोय बरो जाता. हांगा लोखण , लिग्नाइट आदी खनिजां मेळटात. ज्वारी, बाजरी, गंव, मूग हेसारकी कड्डणां ह्या प्रदेशांत पिकतात, तरी तांदूळ भायल्यान हाडचो पडटा. कच्छ प्रदेशाच्या लोकांक धाडसी आनी हुशार म्हूण वळखतात. चांदीच्या आयदनाचेर नक्षीकाम करपाक हांणी नामना जोडल्यात. ह्या लोकांची भास कच्छी; ही भास जरी गुजरातची बोली आसली तरी सिंधी भाशेक खूब लागींची आसा. हांगाच्या कांय वाठारांनी फारसीय उलयतात. – कों. वी. सं. मं.
कटक
ओरिसा राज्यांतले नामनेचें शार. आदल्या काळासावन १९५२ मेरेन हें शार ओरिसा राज्याची राजधानी आशिल्लें. आतां हे शार कटक जिल्ह्याचें मुखेल थळ जालां. ओरिसाची सध्याची राजधानी भुवनेश्वर जाल्ल्यान कटक शाराचें प्रशासकीय म्हत्व उणें जालां. हें शार महानदी न्हंयच्या त्रिभुज वाठाराच्या तेमकार बसलां. लोकसंख्या २,६९,९५० (१९८१).
सरभोंवतणी उदक आशिल्ल्यान ह्या शाराक तेराव्या शेंकड्यांत अनंगभीमदेव राजान राखणेखातीर दुरीग बांदले आनी नामनेचो ‘बारामती’ नांवाचो किल्लो बांदलो. हो किल्लो णव माळ्यांचो आशिल्लो. सध्या तो मोडिल्ले अवस्थेंत आसा. तरीयपूण ताचें मुखेल दार पळोवपासरकें आसा. मुसलमानांच्या काळांत लालबागेची निर्मणी जातकच आनी ओरिसा राज्याचें शासन-संचलन लाल बागेच्यान जांवन लाहतकच ह्या किल्ल्याचें म्हत्व उणें जायत गेलें. १८०३ वर्सा बारामती किल्लो ब्रिटिशांनी भोसल्यांकडल्यान घेतलो.
कटक शारांत लालबाग, राजप्रसाद, जामा मशीद, अमरेश्वर देवूळ, जैनांचें देवूळ, चर्च, बारामती स्टेडियम आनी शहीद भवन हीं थळां पळोवपासारकीं आसात. तशेंच हांगा विध्यापीठ, १८६३ त थापणूक जाल्ले नामनेचें रेव्हनशा महाविध्यालय, वैजकी, अभियांत्रिकी अश्यो जायत्यो शिक्षणीक संस्था आशिल्ल्यान कटक शाराक शिक्षणीक केंद्र समजतात. ओरिसाचें उच्च न्यायालय ह्या शारांत आसा. रेल्वेमार्गान कटक शार मद्रास आनी कलकत्ता ह्या दोन नगरांक जोडलां. कटक शारांत आशिल्ले महानदीचेर व्हड पूल आसा. तेचपरी हें शार उदलामार्गान वांदबाली आनी फॉल्स पॉइट ह्या बंदरांकडेन जोडलां.
ह्या शारांत भरपूर भात पिकता. देखून, तांदळाच्या वेपाराखातीर ह्या शाराक बरीच नामना मेळ्ळ्या. हांगा भात संशोधन केंद्रांय आसात. कटक शाराचे उत्तरेकडल्या चौद्वार वाठारांत, कपडे, कागद आनी लोखणी नळ्यांचे कारखाने आसात. तशेंच दक्षिणेकडल्या बारांग ह्या वाठारांत कंवचेचो कारखानि आसा. कटक शारांत कितलेशेच ल्हान ल्हान उध्येग चलतात. हांगाच्या भांगर, चांदीच्या जाळीदार नक्षीकामाक आनी लाख आनी हाड हांच्यापसून तयार केल्ल्या वस्तूंक बरेंच खाशेलपण आसा.- कों. वि. सं. मं. == कडकडे, अजित ==
(जल्म:११ जानेवारी १९५२, दिवचल).
एक नामनेचो गोंयकार गवय. पं. जितेंद्र अभिषेकी (*) हाचो पट्टशिष्य. बापायचें नांव सदानंद आनी आवयवें नांव प्रेमा. ल्हानपणासावन अजिताक गायन-वादनाची आवड आशिल्ली. गोंयचो नामनेचो संगीतकार सर्गेस्त सखारामबापु बरवे हाचेकडेन ताणें पिरायेच्या इकराव्या वर्सासावन हार्मानियम वादनाचें शिकप चालू केलें. सूर-तालाची उपजत देण आशिल्ल्यान ताणें हार्मेनियम वादनांतल्यान शास्त्रीय संगीताचें गिन्यान आपणावपाक सुरवात केली. उपरांत ताणें दिवचले श्रीपादबुवा माडये ह्या जाणकाराकडेन गायनाचें शिकप चालू केलें.
गोंयचो नामनेचो गायक आनी संगीतकार पझश्री पं. जितेंद्र अभिषेकी हाचेकडेन गायन शिकपाची ताची उपाट इत्सा आशिल्ली. एक दीस पं. अभिषेकी हाचो कार्यक्रम दिवचले जालो तेन्ना अजिताची ही इत्सा पुराय जाली. अभिषेकीन ताका मुबंय आपणासरी शिकपाखातीर आपयलो. पं. अभिषेकीकडेन अजिताचें पध्दतशीर शिकप सुरू जालें. खर मेहनत आनी शिकपाची आवड ह्या गुणांक लागून ताच्या संगीत कलेच्या अभ्यासाक एक नवें मोडण मेळ्ळें. कांय वर्सांभितर ताणें स्वतंत्रपणान गायनाचे कार्यक्रम करपाक सुरवात केली. फुडें सर्गेस्त गोविन्द प्रसाद जयपुरवाले हाचेकडेन पं. अभिषेकीचे सांगणेवेल्यान ताणें शिकप चालू दवरलें.
पं. अभिषेकीच्या मार्गदर्शनाक लागून ’संत गोर कुंभार’ ह्या नाटकांत पयलेच खेप काम करून तो मराठी रंगमाचयेर उजवाडाक आयलो आनी गावपी नट म्हूण ताणें नांव मेळयलें. उपरांत ताणें ‘सौभद्र’, ‘संशय-कल्लोळ’, ‘कुलवधू’, ‘कोठेतरी’, ‘अमृत मोहिनी’ ह्या संगीत नाटकांनी आपलें कसब दाखोवन नामना जोडली. पूण नाटकांतल्यान गावपी नट म्हूण नामना मेळोवचेपरस शसत्रीय गायनाचे कार्यक्रम करपाचेर ताणें चड लक्ष दिलें. दिल्ली, कलकत्ता, मद्रास, हैदराबाद, भिलाई, इटारसी, नागपूर, गोंय, पुणे, विलासपूर, महाराष्ट्रांतलीं हेर म्हत्वाचीं शारां, बेळगांव, रायपूर आनी देशांतल्या हेर कितल्याशाच भागांनी ताच्यो मैफिली गाजल्यात.
भजन-अभंग, भक्तिगीत, नाट्यगीत आनी कोंकणी गीतां समर्थपणान गावपाखातीर ताणें नामना जोडल्या. आकाशवाणी आनी मुंबय दूरदर्शनावयलो तो लोकप्रिय कलाकार आसा. भावगीत, भक्तिगीत आनी नाट्यगीत अश्यो ताच्यो वट्ट ४५ स्वतंत्र ध्वनी-कॅसेटी आयल्यात. ग्रामाफोन कंपनीनूय ताच्यो कांय रिकॉर्डी काडल्यात. ताच्या गायनांत नव्या-नव्या प्रयोगांचो वापर जाल्लो दिसून येता. ‘झणी दे कर या’, ‘भक्तिवाचूनी मुक्तीची’, ‘सजल नयन’, ‘कर हा करी’, ‘विठ्ठला मीच खरा अपराधी’ हीं ताचीं पदां खूब गाजल्यांत. आकाशवाणीचेर ताणें कांय कोंकणी गितांय गायल्यांत.- रमेश सखाराम बरवे == कणंग ==
(मराठी-रताळे; हिंदी-शकरकंद, शकरकंदी; कन्नड-गेणसु, इंग्लीश-इपोमिया पोटॅटो, कूळ-कन्हॉलवुलेसी).
एक खावपाचें मूळ. मूळची अमेरीकेची वनस्पत. उश्ण वा कांडाची आनी पातळत वचपी (trailing) आसता. पानां मोटीं, हाता आकाराचीं आसतात. फुलां फुनेलाभशेन तांबडीं, केसरी वा गुलाबी रंगाचीं आसतात.
कणंगांचे आकार लांबट, आयताकृती वा तांतयांभशेन आसता. कणंगांचो रग धवो वा तांबडो, भितल्ल्यान नारिगी, भायल्यान लेव हळडुवो आनी पुडी कोराचो वा गुलाबीं आसता. कणंगां भितर स्टार्च आसता आनी ताच्या केसरी पिठांत कॅरिटीन खूब प्रमाणांत आसता. कणंगाच्या वेलीक फुलां आनी बियो केन्नाय येतात. बियांपसून पीक येता, तें मूळ वनस्पतीवरी जायना आनी ताका लागून नव्या कणंगांचें उत्पादन कणंगांक येवपी कोंबांपसून वा वेल कापून येवपी कोंबांपसून करतात.
