चित्तशुध्दीखातीर आनी हेरांकडल्यान जावपी अत्याचाराचें प्रायश्चित म्हूण महात्मा जांधीन उपास केलो. हो उपास राजकी चळवळीसंबंदी आशिल्ल्यान भारताच्या राजकी इतिहासांत गांधीच्या उपासाक एक खाशेली सवात आसा.
जेन्ना एकाद्रो मनीस गरिबीक लागून वा हेर खंयच्याय कारणाक लागून अन्न घेवंक पावता, तेन्ना तो उपाशी उरता. हो उपासाचो प्रकार न्हय. - एन्. आर. केळकार
उमर खय्याम: (जल्म:१०४८,खोरासान-इराण;मरण:?).
एक नामनेचो फार्सी कवी आनी विद्वान. ताचें पुराय नांव गियासुद्दीन अबूल फत्ह उमर बिन इब्राहिम अल्-खय्यामी. पूण ताका खय्याम नांवानच वळखताले. ताच्या इश्टांनी आनी शिष्यांनी केल्ल्या वर्णनावेल्यान ताच्या जिविताकाळाची सादारणपणान कल्पना करूंक येता. पूण ताची प्रतिभा ऊंच आनी स्मरणशक्ती खर आशिल्ल्यान, ज्योतिश, गणित, वैजकी, विज्ञान, तत्त्वगिन्यान ह्या विशयांनी तो खांपो आशिल्लो. नामनेचो विद्वान इनाम मुवफ्फिक हो ताचो गुरू आशिल्लो.
सुलतान मलिकशाह हाणें पंचांगांत सुदारणा करपाखातीर ज्या आठ मानदिक ज्योतिर्विदांची समिती नेमिल्ली, तातूंत खय्यामाचो आस्पाव आशिल्लो. ह्याच वेळार खय्यामान ‘जीज मलिकशाही’ नावांचो एक ग्रंथ बरयलो. ह्या ग्रंथान ताणें ज्योतिशाविशीं कोशटकां दिल्लीं आसात. ताणें पोरने पर्थियन कालगणना पध्दतींत जी सुदारणा सुचयिल्ली, ती १०७९ वर्सा उपेगांत हाडली. हे सुदारणेवरवीं ५००० वर्सांत फकत एका दिसाचीच चूक जातली, अशें ताणें गणित केल्लें. ताणें अरबी आशेंत बरयल्ल्यस बीजगणिताच्या ग्रंथांक खूब नामना मेळ्ळ्या. ह्या ग्रंथांत ताणें तृतीर् घातामेरेनच्या समीकरणाचें सामान्य आनी संयुक्त अशें वर्गीकरण केलां. तशेंच ताणें दिवघात समीकरणां सोडोवपाची रीतय दाखयल्या. तृतीय घात समीकरणांचीं घनबीजां (Cube-roots) आशिल्ले तेरा प्रकार ताणें दाखयल्यात. ह्या समीकरणांचीं बीजां ताणें दोन शाकवांच्या (conics) छेदनाच्या (intersection) स्वररूपांत मेळयलीं. भूमितीय आनी अंकगणितीय निर्वाहांत (solution) वेगळेपण आशिल्ल्याचें ताणें दाखोवन दिलें. ताच्या बीजगणितीय संशोधनाविशीं डी. एस्. कासीर हाणें १९३९ त बरयल्ल्या ‘आल्जेब्रा ऑफ उमर खय्याम’ ह्या ग्रंथाक बरीच नामना मेळ्ळ्या. ताणें ‘नौ राज नामा’ ह्या फार्सी ग्रंथांत युनानी वैजकीविशीं बरयलां. तातूंत ‘जव’ (कोंकणी-सवाद, फार्सी-खवेद, संस्कृत-यव, इंग्लीश-बार्ली) ह्या गुणाकारी धान्याचो उल्लेख आसा. हो ग्रंथ अभ्यास करपासारको आसा. १९३३ त मुज्तबा मिनोवी हाणें तेहरान हांगा हो ग्रंथ उजवाडायिल्लो.
फाविल्ल्या वेळांत उमर खय्याम रूबायां बरयतालो. ह्या रूबायांखातीरच ताका सगळे कडेन नामना मेळ्ळी. तशेंत खूबशा देशांनी उमर खय्याम क्लबांची थपणूक जाली. थंय ताच्या रूबायांचें शिकप आनी शिकोवप चलता. संवसारांतल्या तरेकवार भासांनी ताच्या रूबायांचे अणकार जाल्यात. ताच्या रूबायांतले मुखेल विचार अशें आसात:’आपल्या नशिबांत जें किदें आसा, तें घडलेबगर रावना इतली नियती ताकदवान आसा. मनशान आसा ते परिस्थितींत सुख आनी समाधान मानूंक जाय. सदांच दुस-याचेर उपकार करूंक जाय. सुक-दुख्खां जशीं येतात, तशीं वतात. ८५९ वर्सा फिट्सजेरल्ड हाणें ताच्या रूबायांचो इंग्लीश अणकार केलो, जाचेवरवीं जगाक ताच्या सुंदर कवित्वाची पयले खेप वळख घडली. आर्विल्ल्या भारतीय भासांतूय ताच्या रूबायांचो अणकार जाला. माधव ज्यूलियन (मराठी), मैथिलीशरण गुप्त (हिंदी), भ. द. वर्मा (हिंदुस्थानी), मीर वली अल्ला (उर्दू), नरेंद्र देव (बंगाली) हे तातूंतले कांय अणकारपी आसात. –कों. वि. सं. मं.
उमास (अमास): असा+वस्=अमा सह वसतश्चन्द्रार्कौ यस्यांसा= अमा अर्थात सहितत्वान (एक नखेत्रांत). जे तिथीक चंद्र-सूर्य रावतात ती तीथ (हलायुध). चंद्राचे निमाणे कलेचें नांव. चांद्रमासाचो निमाणो दीस. अमाशेक चंद्र आनी सूर्य हांचे उदय आनी अस्त सादारणपणान एकदमूच जातात. अमाशेच्या राती चंद्राचो धर्तरेवटेनचो भाग पुराय काळखांत आसता. कारण अमाशेक सूर्य चंद्राच्या दुस-या अर्दांत उरता. सूर्याचें गिराण अमाशेक आसता.
अमा षोडशभागेन देवि प्रोक्ता महाकला।। संस्थिता परमा माया देहिनां देहधारिणी ।।
(स्कंदपुराण)
अर्थ: चंद्रमंडळाचे सोळावे कलेक म्हळ्यार अमाशेक, क्षयोदयादि बगर आशिल्ल्या कारणान महाकला अशें म्हणटात. ती सगळ्या प्राण्यांचे देह धारण करपी परम माया जावन आसा. पंचागांत अमाशेची तीथ ३० ह्या आंकड्यान दाखयतात. अमासहें नांव ज्योतिशाच्या प्रगतीचें दर्शक जावन आसा. ताचे पयलीं दर्श हो शब्द आयिल्लो. दर्श म्हळ्यार अमाशेउपरांतची चंद्रदर्शनाची प्रतिपदा. अमास शब्दाचो उल्लेख ऋग्वेदांत येवंक ना.
सोमार, मंगळार, बिरेस्तार, तेचप्रमाण अनुराधा, विशखा, स्वाती ह्या नखेत्रांचेर ती आयल्यार खासा पवित्र अशें मानतात. सोमारा आयल्यार तिका ‘सोमवती’ अशें म्हण्टात. ते तिथीक बायलो अश्वत्थाची (पिंपळाची) पूजा करून ताका १०८ वस्तू ओंपतात. भाद्रपद अमाशेक ‘सर्वपित्री’ म्हण्टात आनी त्या दिसा सगळ्या पितरांच्या उध्येशाखातीर श्राध्द करतात. मांत्रिक लोक मंत्रसाधनेखातीर ही रात पसंद करतात. नदरेच्या दोशाखातीर मंत्र, तंत्र, दोरे ह्या दिसा करतात. अमास ही तीथ सादारणपणान अशुभ मानतात. कापणी, मळणी, पेरणी ह्या दिसा करिनात. नवे वस्त्रालंकार धारण करिनात. धान्य, पयशे संपत्तीसंबंदान आशिल्ल्यो वस्तू दुस-यांक दिनात. हो अनाध्याय दिस म्हूण पाळटात. साधू, पीर हांच्या समाधीचें दर्शन घेतात. श्रावण अमाशेक ‘कुशग्रहणी’ तशेंच ‘पिठोरी अमास’ अशेंय म्हण्टात. वैशाखांतले अमाशेक ‘भावुक अमास’ अशें म्हण्टात. आशाढांतले अमाशेक देशकाळाप्रमाण ‘हरिता अमास’ तशेंच ‘दीपपूजा अमास’ अशेंय म्हण्टात. मार्गशीर्षांतले अमाशेक ‘महाव्रती’ अशें म्हण्टात. पौषी अमाशेक ‘बकुल अमास’ म्हण्टात. माघांतले अमाशेक ‘मौनी अमास’ म्हण्टात. दिवाळेचे परबेवेळची ‘लक्ष्मीपूजन’ ही परब अमाशेचे रातीक येता. अमाशेचें मूर्तीध्यान हेमाद्रीन अशें सांगलां:-
अअमावास्या विधातव्या द्धिर्दोर्मरकतप्रभा । दर्भासनस्थिता चेयं दर्भपिण्डधरा कृशा ।।
अर्थ: दोन भुजांनी, मरकत रत्नाचे कांतीची, दर्भासनाचेर आशिल्ली, दर्भमुठ धारण केल्ली आनी कृश अशी अमाशेची मूर्त करची. – कों. वि. सं. मं.
उमो: दुस-या मनशविशीं आशिल्लो मोग, आपलेपणाची भावना उक्ती करपाखातीर स्वताचे ओंठ त्या मनशच्या कपल, तकली, ओंठ वा कुडीच्या हेर भागांचेर कसलेंच बंधन बाळगिनासतना दवरप, हाका ‘उमो’ अशें म्हण्टात. उमो ही मोगाची कुरू आसू न ती मनशाचे सभावीक प्रेरणेन वा अंतस्कर्णांतले उर्बेन घडटा. आवयन स्वताच्या भुरग्याचो घेतिल्लो उमो मोगावांगडाच भुरग्याविशींची अपुर्बाय उकती करता. दादल्या-बायलेन उकामेकांचो घेतिल्लो उमो एकामेकांमदलो मोग उक्तो केपाचें पयलें पावल आसता. दुस-या अर्थान हो उमो कामाविशींचे भावनेची कुरू आसता.
इंद्रियजन्य वेव्हारांत स्पर्श हो प्रकार सगळ्यांत वयर आसलो तरी शरीरस्पर्शाच्या विंगडविंगड प्रकारांत उम्याचो पांवडो सगळ्यांत वयर आसा. उम्यावरवीं शरीराक तशीच मनाक थाकाय मेळटा, असो शरीरशास्त्राचो निर्वाळो आसा.
