उदयपूर-उदयशंकर
एकदांच आसताली. सद्यांक फकत पणजी ते मुंबय अशी, पावसाळो सोडून, दिसपट्टी बोटसेवा सुरू आसा.
मार्मागोवा बंदर हें भारतांतलें एक म्हत्वाचें बंदर जावन आसा. सकयल दिल्ल्या तक्त्यावेल्यान ह्या बंदराच्या देशी आनी विदेशी वेपारांत गोंय मुक्तीआदल्या काळासावन 1970-71 वर्सा कशी वाड जाली, तें स्पश्ट जाता.
ह्या बंदरांत, मालाचें हाड-व्हर करप गोंय मुक्ती आदल्या काळांत 67.4 लाख टन आशिल्लें. तें 1969-70 त 90.3 लाख टन इतलें वाडलें. दर्यादेगेवेल्या वेपारांतूय भरपूर वाड जाली. गोंयच्या खणींनी मेळपी मँगनीज, लोखण सारकिलीं खनिजां खणीवेल्यान मुरगांव बंदरामेरेन व्हरपाखातीर त्या त्या कंपनीच्यो बार्जी आसात. गोंयचीं हीं सगळीं खनिजां फकत उदका-येरादारीवरवींच खणीवेल्यान मुरगांव बंदरांचेर व्हरतात. बार्जीचो उपेग करचे पयलीं ही येरादारी शिडांच्या व्हड्यांवरवीं जाताली. बार्जीचो उपेग जातकच व्हड्यांची येरादारी बंद जाली.
-कों. वि. सं. मं.
उदयपूर: आदल्या उदयपूर संस्थानाची राजधानी आनी सद्याच्या राजस्थान राज्यांतल्या उदयपूर जिल्ह्याचें मुखेल ठिकाण. हें शार अहमदाबाद-हिंमतनगर-उदयपूर रेल्वेमार्गान अहमदाबाद सावन 297 किमी. अंतराचेर आसा. तेचपरी जयपूरसावन नैर्ऋत्य दिकेक रस्त्यान 336 चौ. किमी. अतंराचेर आसा. लोकसंख्या: 2,32,588 (1981). आवांठ 59.21 चौ. किमी. समुद्रथरासावन उदयपूर 762 मी. उंचायेचेर आसा. हांगाची हवा समशीतोश्ण आनी भलायकेक बरी. 1567 त तेन्ना अकबर बादशहान तिसरे फावट चित्तोडचेर चाल केली, तेन्ना महाराजा उदयसिंह हाणें चित्तोड सोडलें आनी चित्तोडचे अस्तंतेक साठ मैलांचेर अरवली पर्वतीचे मदीं पिचोला तळ्याचो देगेर आपलें नगर वसयलें. ताच्या नांवावेल्यानूच ह्या शाराक ‘उदेपूर’ वा ‘उदयपूर’ अशें नांव पडलें.
सतराव्या शेकड्यांत अमरसिंह, संग्रामसिंह आदी राजपुतांनी उदयपूरचे उदरगतींत भर घाली. अठराव्या शेंकड्यांत शिंदे, होळकर, पेशवे हांचे मदीं वेगवेगल्या कारणांक लागून झुजां जातालीं. 1817 वर्सा जेन्ना पेंढऱ्यांचें झूज सुरू जालें तेन्ना भीमसिंहान आपल्या वाठाराची राखण करचेपासत ब्रिटिशांचें मांडलिकत्व मान्य केलें. 1930 वर्सा, भूपालसिंह हो निमणो राजा उदयपूर संस्थानाचे सत्तेर आयलो. तेन्ना ताका ल कर्नल हो हुद्दो आशिल्लो. फुडें राजस्थान राज्यांतल्या हेर संस्थानांच्या विलीनीकरणावेळार उदयपूर संस्थानाचेंय विलीनीकरण जालें. ताचेउपरांत राजस्थान संघाची थापणूक जाली आनी 18 एप्रिल 1948 दिसा पंडीत नेहरू कडल्यान ताचें उक्तावण जालें. ह्या वेळार भूपालसिंग हो राजमुखेली आशिल्लो.
उदयपूर शार हें एक वेपारी केंद्र जावन आसा. हांगा हातमागावेले कपडे, ‘बांदणी’ हो साडयेचो प्रकार, कपड्यावेलें भरतकाम, भांगराच्यो आनी चंदीच्यो वस्ती, हस्तीदंती वस्तू, नश्रीकाम, हत्यारां, मूर्ती, कपडे, लांकडी खेळणू आदीचे तरेकवार उद्येग चलतात. चिकण मातयेचे कारखाने आनी सुती लुगटाच्यो गिरणीय ह्या शारांत आसात. नामनेचें उदयपूर विद्यापीठ ह्या शारांत आसा.
गांवाचे अस्तंतेक आशिल्लें नामनेचें पिचोला तळें चवदाव्या शतमानांत वंजारा लमाणान बांदलें अशें म्हण्टात. ताचो आवांठ 10.36 चौ. किमी. आसून तो सज्जनगढ दोंगुल्लेच्या मुळसाकडेन आशिल्ल्या उत्तरेकडल्या फत्तेसिंह तळ्याक कालव्यान जोडला. तळ्या भोंवतणी डांबरी रस्तो आसून तळ्यांत नौकाविहार करपाची वेवस्था आसा. पिचोला तळ्यांत दोन ल्हान जुंवे आसून तांचेर राजप्रसाद उबे आसात. दक्षिणेक जगंदीर राजवाडो आसून उत्तरेक जगनिवास राजवाडो आसा. ह्या राजवाड्यांतलें बागकाम आनी कलाकुसर ओडलायणें आसून सद्या ताचें रुपांतर हॉटेलांत केलां. पिचोला तळें सोडून उदयपूर शारांत स्वरुपसागर, रंगसागर हीं तळीं आसून तीं एकमेकांक जोडिल्ल्यान ह्या शाराक ‘राजस्थानचें व्हेनीस’ अशें म्हण्टात. धव्योफुल्ल इमारती आशिल्ल्यान ह्या शाराक ‘धवें नगर’ अशेंय म्हण्टात.
हांगाची ‘सहेलियों की बारी’ ही बाग आनी थंयचें वातावरण पळोवपासारकें आसा. हांगाच्या सज्जननिवास वा गुलाबबागेंत वस्तुसंगर्हालय, जनावरांचें संग्रहालय आनी ग्रंथसंग्रहालय आसा. उदयसिंहान बांदिल्ल्या महालाच्याजाग्यार महाराणा प्रतापसिंहाचो व्हड पुतळो आसा. तशेंच ह्या शारांतलें जगन्नाथाचें देवूळ, 23 किमी. चेर आशिल्लें एकलिंगजीचें देवूळ आनी 27 किमी. चेर आशिल्लें नाथव्दाराचें श्रीकृष्ण देवूळ हीं देवळां पळोवपासारकीं आसात.
-कों. वि. सं. मं.
उदय शंकर: (जल्म: 8 डिसेंबर 1900, कलकत्ता).
संवसारीक नामना मेळिल्लो भारतीय नृत्यकार. पिरायेच्या अठरा वर्सांचेर तो चित्रकलेचें शिक्षण घेवपाक इंग्लंडाक गेलो. थंय ताणें नाचाच्यो कांय कार्यावळी करून दाखयल्यो. ही कार्यावळ पळोवन संवसारीक नामना फाव जाल्ली रशियन नर्तिका आन्ना पाव्हलॉव्हा ही प्रभावित जाली आनी तिणें ताका नृत्यकलेखातीर उर्बा दिली. पाव्हलॉव्हाच्या पंगडावागडा ताणें विगंडविंगड देशांची भोंवडी केली. देडवर्सा उपरांत तो पारिसाक आयलो. थंय ताणें वेगवेगळ्या आनी चड करून उदेंतेकडल्या संस्कृतायांचो आनी कलांचो खोलायेन अभ्यास केलो. नाचाच्यो जायत्यो कार्यावळी पळेल्यो. हो नियाळ करता आसतना ताची कला ल्हवल्हव आकार घेताली.
फुडें तो इंग्लंडाक गेलो आनी ‘मादाम सिमकी’ हे आपले फ्रेंच शिष्ये वांगडा ताणें स्वतंत्र कार्यावळी सपरू केल्यो. विदेशांत आसतना ताणें भारताक खूब भेटी दिल्यो आनी भारतीय नृत्याक वाव दिलो. ताका भारतीय लोकनृत्याची आवड. स्वताचे नृत्यशैलीक ताणें फाव तशें पदलालित्य आनी मुद्राभिनय हांची जोड दिवन ही कला अस्तंतेच्या लोकांमुखार दवरली. अस्तंतेच्या देशांत ‘उदयशंकर म्हळ्यार भारतीय नाच’ अशी ताची नामना जाली.
1938 वर्सा तो भारतांत आयलो आनी ताणें अलमोडा हांगा ‘इंडिया कल्चर सेंटर’ ची थापणूक केली. हे संस्थेवरवीं ताणें अभिजात भारतीय नाच शिकोवपाची वेवस्था केली. ताच्या ‘लेबर अँड मशिनरी’, ‘द ऱ्हिदम ऑफ द लाइफ’, ‘सामान्य क्षती’ ह्या सारक्या बॅले नृत्यांनीं खूब नामना
