इराण
लागून रशिया आनी ब्रिटन हांच्या मदीं सर्त लागली. पयल्या म्हाझुजांत इराण तटस्थ रावलो. तरीपूण रशिया आनी तुर्कस्तान हांणी इराणचे उत्तरेवटेनचे वाठार आपले सत्तेखाला घेतले. 1919 चे पारीस कबलातींत इराणान ह्या वाठारांची मागणी केली, पूण इराणाक न्याय मेळ्ळो ना. इराण फकत राश्ट्रसंघाचो सदस्य जालो. फुडें कांय तेंपान रशियाकडेन कबलात जावन इराणाचो वाठार तांका पर्थून मेळ्ळो. इराणांत मजलिसची थापणूक जावन संविधानावरवीं सत्ता चलूंक लागली आनी रेझाशाहा हो पेहलवी घराण्यांतलो फुडारी 1925त हांगा वेंचून आयलो.पयल्या म्हाझुजांत तटस्थ राविल्ल्या इराणाक दुसऱ्या म्हाझुजांत तटस्थ रावप शक्य जालें ना, जर्मन सैन्य रशियेचो वाठार जिखून घेवन इराणावाटेन फुडें सरतालें. ब्रिटन आनी रशिया हांच्या वांगडा रेझाशाह इश्टागतींची कबलात करूंक शकलोना, तेन्ना 1941त, ताणें सत्ता सोडली. ताचो पूत मुहम्मद हो राजा जालो. 9 सप्टेंबर 1943 दिसा इराणान जर्मनीआड झुजाची घोशणा केली.इश्ट राश्ट्रांनी इराणाक पालव दिवपाचें कबूल केलें. फुडें इराण आनी रशिया हांच्या मदीं तेल सांठवणीवेल्यान दुस्मानकाय जाली. 1946 त मजलिसान इराण-रशिया कबलात रद्द थारायली आनी इराण स्वतंत्र राश्ट्र आशिल्ल्याचें जाहीर केलें. 1951त मजलिसान सगळ्या तेल सांठवणीचें राश्ट्रीयकरण केलें. 1961 सावन मुहम्मद शाहान हांगा जमनीविशींचे कायदे सुदारले आनी देशांत हेर सुदारणा केल्यो. ह्या आपल्या सुदारणांक ताणें धवी क्रांती ( White Revolution) अशें नांव दिलें. 1978- 79 त मुहम्मद शाह आड उठाव जावंक सुरवात जाली. देशांतल्या वाडट्या अर्थीक प्रस्नांचेर उपाय मेळनाशिल्ल्यान शाहान हांगा सप्टेंबर 1978 त लश्करी राजवटीची घोशणा केली. 1964त इराकांत लिपून राविल्ल्या रुहोल्ला खोमेनीन उपरांत फ्रांसाचो आलाशिरो घेतिल्लो. ताणें शाहाआड लोकांक एकठांय जावचें म्हूण यत्न केले. खोमेनीन 'आयातोल्ला' (देवाची कुरू) हें नांव घेवन बंडाचे फुडारपण केलें आनी शाहाक सत्तेवेल्यान सकयल देंवयलो. शाहाचेर पुरायपणान अमेरिकेचो प्रभाव आशिल्लो. ताका 16 जानेवारी 1979 दिसा इराण सोडून पळून वचचें पडलें. उपरांत 27 जुलय 1980 दिसा ताका इजिप्तांत मरण आयये. अशे तरेन मुहम्मद रेझा पेहलवीची राजवट सोंपली. खोमेनीन अमेरीकेक धडो शिकोवचेखातीर तांच्या इराणांतल्या वकीलातींतल्या 66 नागरिकांक ओलीस दवरले (1979-81). 1980 वर्सा इराण- इराक झूज पेटलें. ऑगस्ट 1988त झुजबंदी जावपाची परिस्थिती तयार जाली. पूण दोनूय देशामदलीं दुस्मानकाय पुरायपणान काबार जावंक ना. खोमेनीक जून 1989 त मरण आयलें.
राज्यवेवस्थाः 1979 च्या संविधाप्रमाण इराण हें एक इस्लामी प्रजासत्ताक राश्ट्र आसात. राश्ट्राचो अधिकृत मुखेली राश्ट्रपती जावन आसा. मंत्रीमंडळ आनी विधीमंडळ (मजलीस) ताच्या हाताखाला आसता. इस्लामचीं तत्वां राजकी, समाजीक आनी अर्थीक मळांचेर लागून जातात. पर्शीयन, तूर्क, कूर्द, अरब, बलुची, तुर्कमान आनी हेरांक समान हक्क आसात. राश्ट्रपतीची वेंचणूक दर चार वर्सांनी जाता. मजलिसांत 270 सभासद आसात आनी तेय चार वर्सांखातीर वेंचून येतात. ज्यू, झोओराश्ट्रीयन (पारशी)आनी किरिस्तांवांक प्रतिनिधित्व आसता. पूण बहाइक तें ना. ' वेलायात फगीह ' म्हळ्यार धर्मीक फुडाऱ्यांक अनधिकृतपणान सगळे हक्क आसतात. तोच राश्ट्राचो खरो मुखेली थारता. इराणच्या संविधानाचे 107 व्या वळेरेवरवीं आयातोल्ल खोमेनीक मरसर हे मुखेलीपण फाव जाल्लें. हांगाचे विधीमंडळ एकाच घराचें आसा. थळाव्या राज्याकारभाराच्या सोंपेपणाक लागून देशाचे 23 'ओस्तान' म्हळ्यार प्रांत केल्यात. प्रांतांच्या विधीमंडळाक अंजूमन अशें म्हणटात. ह्या प्रांताचे फुडें आनीक ल्हान सात वांटे जाल्यात. न्यायवेवस्थेंतय सर्वोच्च न्यालयासावन गांवच्या न्यायालयामेरेन विंगड विंगड पांवडे आसात. राखणेवेवस्था राश्ट्रीय राखणे मंत्रीमंडळाकडेन आसता, जाल्यार थळावो कायदो आनी सुवेवस्था सांबाळपाची जापसालदारकी घरखात्याची आसता. कायदो सामको खर आसा. जरी मरणाची ख्यास्त उण्या प्रमांणांत आसली तरी राजकी गुन्यांवकारांक कडक ख्यास्त भोगची पडटा. धर्मीक चालीरितींचेर टिका करतल्यांकय ख्यास्त भोगची पडटा.
अर्थीक स्थितीः शेतवड हो इराणाचो मुखेल वेवसाय जावन आसा. देशाच्या विंगड विंगड हवामानाच्या वाठारांनी तरेकवार पिकां जातात. जमीनसुदारणा, यंत्रांचो वापर, रसायनीक सारें आनी हवामानाचो सांगात ह्या गजालींक लागून हालींच्या वर्सांनी शेंतांतलें उत्पादन बरेंच वाडलां. आझरबैजानांतलो रेझाईया वाठार, क्यूशांन- मेशेद मळांचो वाठार (खोरासान प्रांत) तशेंच इस्फाहान, केरमानशाह, फार्स आनी केरमान जिल्हो हांगा गंवाचें पीक चड येता. बार्ली, तांदूळ, कापूस, बीट, तंबाखू हींय मुखेल पिकां जावन आसात. भाजीपालो आनी विंगड विंगड फळांचेंय उत्पादन ह्या देशांत बरेंच जाता. मनुका, बदाम, जर्दाळू ह्या सारक्या फळांची निर्यात जाता. मेढरां आनी बोकडां पोसपाक बरेंच म्हत्व आसा. गायो पोसपाचें प्रमाण हालीं बरेंच वाडलां. 1979 च्या क्रांती पयलीं अमेरिकेच्या पालवान जनावरांच्यो संकरीत जाती तयार केल्ल्यो. गाडवां, उंट आनी घोड्यांकय अर्थीक नदरेंतल्यान म्हत्व आसा. इराणच्या आखातांत आनी कॅस्पियन दर्याचे दक्षिण देगेचेर चडसो नुस्तेमारी उद्देग चलता. सुक्या नुस्त्याची ह्या देशांतल्यान बरीच निर्यात जाता. हांगाच्या रानांक लागून देशाक बरेंच उत्पन्न मेळटा. खनिजांची सांठवणय बरींच आसा. शेंदूर, गंधक, मीठ, तांबें, क्रोमायट, शिशें, लोखण हांच्या व्हड सांठवणी ह्या देशांत आसात. तेल उत्पादन हो सगळ्यांत म्हत्वाचो उद्देग थारला. तेलाचे निर्यातीक लागून राश्ट्रीय उत्पादनांत 77% निर्यात उत्पादनाची भर पडटा.आबादान, तेहरान, केरमानशाह, शिराझ ह्यो चार मुखेल तेलाच्यो खणी आसात. आबादान तेल खण ही जगांतली सगळ्यांत चड तेल निर्यात करपी खण जावन आसा. सैमीक वायूचें उत्पादनय म्हत्वाचें थारलां. नॅशनल इरानीयन गॅस कंपनी वायूउत्पादनांचेर नियंत्रण चलयता. ऑपेक- म्हळ्यार तेल निर्यात करपी देशांच्या संघटनेचो इराण वांगडी जावन आसा. 1975त जगांतल्या वट्ट तेल उत्पादनपैकी 10.6% इराणांत जातालें. तंत्रीक उद्देग धंदे हांगा बऱ्याच नेटान वाडत आसा. तेहरान ह्या उद्देगधंद्याचे मुखेल केंद्र आसा. 50% कारखाने ह्या वाठारांत आसा. इस्फाहान आनी ताब्रीझ हांगाय कारखान्यांचे प्रमाण दिसान दीस वाडत आसा. कपडो, अन्न उत्पादन आनी बांदावळीच्यो वस्तू हांच्या उत्पादनाक म्हत्व आसा. इस्फाहान हांगा मोटार गाडयांचे कारखाने, पोलाद आनी अॅल्युमिनीयमाचे कारखाने आसात. 1979 आदीं हांगा अमेरीकेच्या पालवान बरेच कारखाने उबारिल्ले. सद्या भायल्या हेर देशांच्या पालवान तंत्रगिज्ञानाचेर आदारिल्ले कारखाने उबारपाचें काम चालू आसा. ल्हानसान उद्देगांमदीं कंवची, तेल, शाबू, कागद, कार्डबोर्ड हांच्या उत्पादना वांगडा मातयेचीं आयदनां, चांदी आनी लांकडांचेर कोंरातप, साकर, शिमीट हांच्या उद्देगांक म्हत्व आसा. यंत्रा, रसायनां ह्या सारक्या वस्तींची अस्तंत जर्मनी, जपान, ब्रिटन, इटली ह्या देशांतल्यान आयात जाता, जाल्यार मुखेल निर्यात तेलाची जाता. निर्यातीचे वेव्हार चडशे जपान, इटली, स्पेन, फ्रांस, अस्तंत जर्मनी हांचेकडेन जातात. रियाल हे हांगाचे चलन.
येरादारी आनी संचारणः 1983 मेरेन इराणांत, 67,710 मैल (1,08,907 किमीं) लांबायेचे रस्ते आशिल्ले. हातूंतले 31% डांबरी आशिल्ले. 1981 मेरेन 15,32,269 प्रवासी गाडयो जाल्यार 3,13,006 वेपारी गाडयो आशिल्ल्यो. रेल्वेमार्गांची लांबाय 1984-85त 4,567 किमी. आशिल्ली. रेल्वेमार्गावयल्यान बरीच म्हत्वाची येरादारी जाता. कारून हीच न्हंय उदकांतल्यान येरादारी करपाखातीर उपेगी पडटा. खुर्रामशार हें इराणच्या आखातावेलें मुखेल बंदर आसा. बंदर- इ- शहापूर हें दुसरें बंदर थंयच आसा. आबादान हें तेलाचें बंदर म्हूण नांवांजिल्लें आसा. लिंगे जास्क आनी चाहबहार हीं हेर म्हत्वाचीं बंदरां आसात. तेहरान आनी आबादान हांगा मुखेल विमानतळां आसात. इराण
