इथिओपिया
न्हय, तर तो सादारण मनशाच्या चळवळींचो आनी चालीरितींचो इतिहास अशें प्रितिपादन करून अर्थीक विश्वाचो इतिहास बरयलो. एकुणिसाव्या शतमानांत राश्ट्रीय विचारसरणेच्या लेखानांत बरीच वाड जाली. मिशेल आनी लामार्तीन हे फ्रांसेज, ग्रीन, मॅकॉले हे ब्रिटीश, ड्रॉयझेन आनी ट्राइश्के हे जर्मन बरोवपी मुखार आयले. फ्रांसांत जाल्ले राज्यक्रांतीचो परिणाम इतिहासलेखनाचेर जावन इतिहास लेखनाक एक नवी दिका मेळ्ळी. कार्ल मार्क्साच्या बरपांतल्यान मुखार आयिल्लें तत्वगिन्यान इतिहास लेखनाचेर आपलो प्रभाव घालूंक पावलें आनी अशेतरेन इतिहासलेखनांत विंगडविंगड विचारांचो प्रभाव स्पश्टपणान दिसूंक लागलो.
विसाव्या शतमानांतय इतिहासलेखनाची विंगडविंगड तासां मुखार आयलीं. ह्या शतमानांतल्या बरोवप्यांनी इतिहासलेखनाक अदीक गिरेस्त केलें. विज्ञान, तंत्रगिन्यान आनी हेर मळांचेर जाल्ल्या नव्या सिद्धांतांचो, सोदांचो आनी विचारांचो परिणाम इतिहास लेखनाचेर स्पश्टमणान दिसून येता.
भारतीय इतिहासलेखनाचो इतिहास वंशावळी आनी इतिहासीक काव्यग्रंथासावन सुरू जाता. इस्लाम भारतांत आयल्या उपरांत ‘तवारिख’ बरोवपाची चाल सुरू जाली. ब्रह्मदेशांतल्या वाठारांतले अहोम राजा तेराव्या शतमानांत आसामचे भुंयेर राज्य चलोवंक लागले. तांणी ‘बुरुंजी’ नांवाचो इतिहासलेखनाचो प्रकार भारतांत पावयलो. तवारिखांभशेन मराठी भाशेंत ‘बखर’ बरोवप चालू जालें. हिंदी आनी कन्नड भाशांतल्यानय बखरी बरयिल्ल्यो सांपडटात. सादारणपणान हेर भारतीय भाशांतल्यान संस्कृत भाशेंतल्यान उक्ताडाक आयिल्ली इतिहासीक काव्यग्रंथांची परंपरा चालूच आशिल्ली. ब्रिटिश भारतांत आयल्या उपरांत आर्विल्ले पद्धतीन इतिहासलेखन आनी संशोधन जावंक लागलें. इंग्लीश भाशेंतल्यान जाल्ल्या इतिहासलेखनाक चड नामना मेळूंक पावली.
-कों.वि.सं.मं.
इथोओपिया: पयलीचें नांव अबिसिनिया. ह्या देशांतले आम्हारिक भाशेंत यइत्येप्सा निगुसा मंगुइस्त. ईशान्य आफ्रिकेंतले एक प्रजासत्ताक राश्ट्र. अक्षयवृत्तीय विस्तार 3°30’ उत्तर ते 18° उत्तर आनी रेखावृत्तीय विस्तार 33° उदेंत ते 48° उदेंत. क्षत्रफळ 12,900 चौ. किमी. लोकसंख्या 4,46,75,700 (1986). हाचे उत्तरेक आनी अस्तंतेक सुदान, दक्षिणेवटेन केनिया, आग्नेयेवटेन आनी उदेंतेवटेन सोमाली प्रजासत्ताक आनी आफार्झ अँड इसाझ (पयलींचे फ्रेंच सोमालीलँड) आनी ईशान्येवटेन तांबडो दर्या आसा. दक्षिण-उत्तर लांबाय सुमार 1,450 किमी. आनी उदेंत-अस्तंत लांबाय सुमार तितलीच आसा. ह्या देशाक 1,240 किमी. लांबायेची तांबड्या दर्याची देग आसा. आदिस अबाब ही हांगाची राजधानी.
भूंयवर्णन: इथिओपिया हो एक व्हड दोंगरी आनी पठारी वाठार जावन आसा. आफ्रिकेंतले खचदरीक (rift valley) लागून ताचे दोन वांटे जाल्यात. अस्तंतेवटेनच्या वाठारांत हांगाचीं सगळ्यांत चड उंचायेची दोंगरातेमकां आसात. दोंगरी वाठारांची उंचाय सादारणपणान सुमार 2,400 मी. आसा आनी कांय वाठार 3,900 मी. मेरेन उंचायेचे आसात. आफ्रिकेंतली तिसरें ऊंच दोंगरा तेमक रास दाशान (4,620 मी.) तशेंच आबुना योसेफ (4,192 मी.) बातु (4,308 मी.) चिलालो (4,134 मी.). गुना (4,201 मी.) हेय दोंगर हांगा आसात. हांगा बरेंच ज्वालामुखी आसात, भुंयकांपाचें प्रमाण बरेंच आसा. बऱ्याच सुवातांचेर हून उदकाचे झरे आनी तळीं आसात.
इथिओपियाच्या दोंगरी वाठारांनी बऱ्योच ल्हान व्हड न्हंयो आसात. आब्बाय (नील नायल), टकझे (आतबारा), बारो (सोबॅत) ह्यो दोंगरी वाठारांतल्यान भायर सरून नायल न्हंयक मेळपी मुखेल न्हंयो. नील नायलची सुरवात हांगाच्या सगळ्यांत व्हडल्या ताना सरोवरांतल्यान जाता. हे न्हंयचेर कितलेशेच धबधबे आसात. तांतलो ‘इस्सात’ हो धबधबो नामनेचो आसा. ह्या न्हंयक जामा, मुगेर, गुडेर ह्या सारक्यो कितल्योश्योच उपन्हंयो आसात. हे न्हंयचेर बांदिल्ल्या पुलाक लागून इथिओपियाचे शोजम आनी शीबा हे प्रांत जोडल्यात. दक्षिणेक टेनच्या रुडॉल्फ सरोवराक मेळपी ओमो ही मुखेल न्हंय आसा. उदेंतेवटेन व्हांवपी जुबा आनी शिबेली ह्यो म्हत्वाच्यो न्हंयो आसात. उत्तरेवटेन व्हांवपी आवाश न्हंय आसा. ताना ह्या व्हडल्या सरोवराभायर हांगा आब्बाय, चामो अशीं बरींच सरोवरां आसात.
हवामान: भुंयेच्या ऊंच सकलपणाचेर हांगाचें हवामान बदलता. 2,400-3,000 मी. उंचायेच्या मदल्या दोंगरी पठारी वाठारांचें हवामान सम आनी हांगांचें तापमान सुमार 16° से. आसता. 1,800-2,400 मी. उंचायेच्या वाठारांत तापमान 22° से. जाल्यार समुद्र थरावेल्या आनी वाळवंटांच्या वाठारांनी तापमान 26° से. परस चड आसा. चड सकयल्या वाठारांक डेगा म्हण्टात. थंय पावस 50 सेंमी. परस उणो आसता. ताच्या परस मात्श्या उंचायेच्या वाठारांनी, जांकां वोइना डेगा म्हण्टात थंय 50-150 सेंमी. पावस जाल्यार उंचल्या वाठारांनी म्हळ्यार कोल्ला ह्या वाठरांनी 125-175 सेंमी. मेरेन पावस पडटा. पावस चडसो जून-सप्टेंबर ह्या काळांत पडटा. ताच्या उपरांतच्या सुक्या ऋतुंनी एप्रिल आनी मार्चांतय थोडोभोव पावस पडटा. चड उंचल्या वाठारांनी हिम पडटा जाल्यार दानाकिलच्या वाठारांत कितल्याशाच फावटीं पावस पडना.
वनस्पत आनी मोनजात: चड पावस आशिल्ल्या थंड वाठारांनी आफ्रो-अल्पाइ जातिची, जुनिपर प्रकारची टिड नाजाल्यार झिग्बा, कूसो, लोबेलिया, सेनेचिओ सारकी तरेकवार वनस्पत वाडटा. चड पावस आनी चड तापमान आशिल्ल्या वाठारांनी करारो, सिसा, टुकूर, इंचेट, सोंबो ह्या सारकीं रूंद पानांची झाडां सांपडटात. हातूंतल्या काफा प्रांतांत काफयेचीं झाडां आपशींच सैमीक पद्धतीन जातात; ताका लागूनच ह्या झाडाक ‘कॉफी’ हें नांव पडलां अशें म्हण्टात. नैर्ऋत्य वाठारांत कोंड्यांची दाटी आसा. उत्तरेवटेन तशेंच दोंगराच्या मुळसालागीं बाभळीचीं झाडां आसात. पठारी वाठारंनी निलगिरीचीं झाडां रोवन तांची वाड केल्या.
अस्तंतेवटेनच्या सकयल्या वाठारांनी हत्ती आनी गेंडे आसात. न्हंयो आनी सरोवरांनी मानगीं, पाणघोडे, मॉनीटर, ऑटर सारकी मोनजात आसा. दक्षिण, नैर्ऋत्य आनी ओगाडेन वाठारांनी शींव आसात. दोंगरी वाठारांनी कोले, कोलसुणीं, सिवेट, माकडां, बॅजर ह्या सारके प्राणी आसात. तणाच्या वाठारांनी जिराफ, झेब्रा आनी विंगडविंगड जातींचीं हरणां आसात. गरूड, गिदां, ससाणो, हांयस, भांडक, शहामृग सारकीं बऱ्याच जातीचीं सुकणीं आसात. मराबू, पोपोट, जय सारकीं सुकणीं तांच्या सोबीतकायेंक लागून नांवाजिल्लीं आसात. म्हांयडोळ, पारो, पफ ॲडर ह्या सोरपांच्यो कितल्याशोच जाती आनी रोग पातळावपी जळारां, टोळ, तरेकवार पाखे हांगा आसात. सिमेन चिलालो पर्वताच्या वाठारांत आनी आवाश देगणांत अभयारण्यां आसात. खाशेली मोनजात आनी सुकणीं हांची हांगा राखण केल्या. तातंले न्याला हरण आनी वॉलिया आयबेक्स हे प्राणी फकत इथिओपियांतूच सांपडटात.
इतिहास: आमो न्हंयच्या देगणांत सुमार 25 लाख वर्सांपयलींचे अवशेश सांपडल्यात. इ.स.प. 3000 वर्सांसावन इथिओपियाविशीं म्हायती मेळटा. पुर्विल्ल्या काळांत ताका ‘पूंट लोकांचो देश’ अशें म्हण्टाले. ईजिप्त आनी इथिओपियाचे संबंध पोरन्या काळासावन चलत आयिल्ले. त्या उपरांतची म्हायती ‘मत्शाफा नेगास्त’ (राजांचो ग्रंथ) आनी ‘केब्रा नेगास्त’ (राजांचे गिरेस्तकायेचो ग्रंथ) हातूंत मेळटा. जेरुसलेमचो राजा सॉलोमन आनी शीबाची (इथिओपियाचो एक वाठार) राणी मेकेडो हांच्या प्रेमप्रकरणाचो उल्लेख बरेचकडेन मेळटा. सॉलोमन राजा आनी शीबा राणी हांका जाल्ल्या पुताचें नांव मेनेलिक-पयलो (इ.स.प. सुमार 975-950) आशिल्लें. ताचे उपरांत आयज मेरेन सॉलोमन घराणें (मदलो कांय काळ सोडल्यार) हांगा राज्य करता.
