ताची गिरेस्तकाय आसा.
भागवतांत गोवर्धन पर्वताच्या आख्यान्यांत कृष्णाक लागून इंद्राक कमीपण आयिल्ल्याचें नदरेक येता. भारतांत वैष्णव संप्रदायाची वाड जावंक लागली, तेन्ना विष्णूक म्हत्व मेळ्ळे आनी इंद्र फाटल्यान पडलो अशें इतिहास सागंता. जैनांच्या दैवत कथांत इंद्राक यक्षाची सुवात दिल्या. तीर्थकारांचें जल्ममंगल करपी सेवक म्हूण जैन साहित्यांत तो दिश्टी पडटा. बौद्ध साहित्यांत ताचो पांवडो खूब वयलो लेखला. जातककथांत ताका मनासजातीचो बरें मागपी, गरीब दुबळ्यांचो आदार म्हळां. संबुला जातकांत, संबुलेक तो कामुक यज्ञाचे पागडेंतल्यान सोडयता तें दाखयलां. भूमिया आदिवासीक पावस आनी मळब हांचो देव मानतात. ताका ते ‘मृत्यूदेव’ अशें म्हण्टात.
इंद्राच्या असैमीक जल्माविशीं आशिल्ली लोककथा मध्यप्रदेशांत सांपडटा.
कमलपती ही कमळांची देवता. इंद्र तिचे बरगडेंतल्यान आयलो. इंद्राचो चलो मौनकुंवर आनी माळ्याची चली रैभेदेन हांचें लग्न लागलें. तेन्ना माळ्यान केल्लो मोटवो माटव मोडलो. इंद्रान तो मळाबांत वयर उडयलो. तें आयज इंद्रधनुश्य जावन आमकां दिसता.
कातोडी, कुंभार आनी गोंड समाजांत इंद्रकथा चलता. इंद्राची मूर्त कशी आसची तें हेमाद्रींत सांगलां-
शक्रश्चतुर्भुज: कार्यो द्विभुजा च तथा शचीI पद्याङ्कुशौ च कर्तव्यौ वामदक्षिणहस्तयो:II वामं शचीपृष्ठगतं द्वितीयं वज्रसंयुतम्I वामे शच्या: करे कार्या रच्या सन्तानमव्जरीII दक्षिणं पृष्ठविन्यस्तं देवराजरास्य कारयेत् I अर्थ: इंद्राची मूर्त चार भुजांची तर शचीची दोन भुजांची करची. इंद्राच्या दाव्या आनी उजव्या हातांत कमळ आनी अंकुश आसचो. इंद्राचो दुसरो दावो हात शचीचे फआटीर तेंकिल्लो आनी उजवो हात वज्र धरिल्लो आसचो. शचीच्या उजव्या हातांत मंजरी आसची. उजवो हात इंद्राचे फाटीर आसचो.
इंद्राक जरी ‘देवांचो राजा’ म्हूण वळखलो, तरीय दिसपट्ट्यां देवस्पणांत वा पुजेंत इंद्राक सुवात मेळना. शांतिक पौष्टिक कर्मांत एक लोकपाल म्हूण ताका आहूती मेळटा. पुर्विल्ल्या काळांत रानदुकराक ताचो बळी म्हूण दिताले. तेविशींचें ‘इन्द्राय सुकरम्’ अशें वचन तैत्तरीय ब्राह्मणांत आसा. इंद्रासंबंदीच्यो परबो महाराष्ट्र, गोंय वा कोंकणी वाठारांत नात. बंगाल राज्यांत ‘इंद्रपूजा’ अस्तित्वांत आसा. भाद्रपद शुद्ध चतुर्दशीक बंगालांतल्यो बायलो इंद्राचे मूर्तीची पूजा करतात. ताका चवदा फळां आनी लाडू हांचो निवेद्य दाखयतात. सूर्य बुडटकच इंद्रमुर्तीचें विसर्जन जाता. रोट, मॅक्डोनेल, ओल्डेनबर्ग ह्या अस्तंतेच्या विद्वानांनी इंद्रासंबंदांन फुडलीं मतां उक्तायल्यांत. तांच्या मतान इंद्र हो पावस दिवपी देव. ताचें वज्र म्हळ्यार वीज. वृत्र ही दैत्याच्या रुपांत आशिल्ली सैमीक शक्त. ही शक्त उदक नश्ट करता. डॉ. रा. ना दांडेकर हाका हें मत मान्य ना. तो म्हण्टा- मेघ, विद्युत, धनध्वनि, पर्जन्य हीं उतरां सरळपणान केन्नाच वापरिल्लीं नात. त्या बदला वृत्र वज्र, पर्वत सारक्या प्रतिकात्मक उतरांचो उपेग केला. इंद्रा सारक्या देवाचें अशें अस्पश्ट वर्णन वैदिक ऋषींनी केलां हें मनाक पटना. इंद्राक पावसाचो देव मानप हे समा न्हय. ताच्या स्वभावांत आनी कर्तुपांत मनीसधर्माची, मनीसस्वभावाची सांवळी पडल्या. तेखातीर इंद्राक मानवी वीर मानप चड बरें दिसतलें. डॉ. दांडेकराचो सिद्धान्त असो:
इंद्र हो जल्मान देव न्हय. ताणें आपले तांकीर इंद्रपद जोडलें. ऋग्वेदांत ताच्या मानीस स्वभावाविशीं जायते उल्लेख आयल्यात. देखीक, इंद्राक सोमरस खूब आवडटा (ऋग्वेद 2.15.77.38.2); वृषाकपीच्या प्रसादान इंद्राचें वीर्यवर्धन जावप (ऋग्वेद 10.86); कांय वेळा ताका भय दिसप (ऋग्वेद 1.32.14); ताचेकडेन एकनिश्ठ राविल्ल्या मरुताकडेन ताणें केल्ली झगडीं ह्यो गजाली इंद्र मनीस आसलो हें सिद्ध करतात.
आर्य लोक जेन्ना इराणांतल्यान सप्तसिंधूक वचूंक भायर सरले तेन्ना त्या प्रवासांत इंद्रान आर्यांचें फुडारपण केलें. ताच्या फुडारपणाखाल सगळीं आडमेळीं हुंपून आर्यांचो हो गट सप्तसिंधूमेरेन पावलो. आर्यांच्या दैवतशास्त्रांचें वैदिक भारतीयांच्या दैवतशास्त्रांत रुपांतर पंगतीक बसयलो. ताचो ‘देवांचो राजा’ ही पदवी दिवन भोवमान केलो. हाकालागून भारतीय वैदिक शास्त्र इंद्रप्रधान जालें. इंद्राक लागपी प्रतियोगी देव पूर्विल्ल्या इराणी लोकांच्या दैवतशास्त्रांत ना. -कों. वि. सं. मं.
इंद्र-2: संस्कृत भाशेचो व्याकरणकार. कथासरित्सागराच्या चवथ्या तरंगांत, पाणिनी आदी व्याकरणकारांचो एक संप्रदाय आसा अशें म्हळां. व्याडि, वररुचि आनी इंद्रदत्त हे त्या संप्रदायांत मुखेल आसात. ह्या व्याकरणकारांक ‘ऐंद्र’ म्हण्टाले. व्याकरणाच्या मळार पाणिनीचें म्हत्व वाडटकच हो संप्रदाय ना जालो. बर्नेल हाच्या मतान तोलकाप्पियम् ह्या तमिळ व्याकरणांत ऐंद्र पद्धतीचें अनुकरण आसा. पाणिनी, कात्यायन आनी हेर व्याकरणकार जाचो प्राचाम्, एके अशा उतरांनी उल्लेख करतात तो इंद्र आसूंये अशें भारतीय संस्कृतिकोशांत म्हळां. इंद्राचो व्याकरणग्रंथ सांपडना. अभिनव शाकटायनाच्या शब्दानुशासनांत ताचो उतारो पळोवंक मेळटा. बोपदेव आपल्या कविकल्पद्रुमांत इंद्राचो उल्लेख करता. इंद्राणी: देवांचो राजा इंद्र हाची बायल. तिका ‘शची’ अशें आनीक एक नांव आसा. ती सूक्तद्रष्टी आसली.
रामायण आनी पुराणांत तिका पुलोमा दैत्याची चली अशें म्हळां. तिच्या सोबीत, शिरवंत रुपाक भुलून सगळ्या देवतांमदल्या इंद्राम तिका पसंत केली, अशें तैत्तरीय ब्राह्मणांत सांगलां. इंद्रान तिका चोरून व्हेली आनी पुलोमा श्राप दीत म्हूण ताका जिवेशी मारलो. इंद्रावांगडा ती राजसभेंत बसताली. तिणें आपणाक पूत जावंचो हो हेत मनांत बाळगून गौरीव्रत केलें. तेवरवीं तिका जयंत हो पूत जालो, अशें कांय उल्लेख भविश्यपुराणांत (ब्राह्म. 22) सांपडटा. ऋग्वेदांत तिचे संबंदीच्यो जायत्यो ऋचा येतात. तातूंत तिचेविशीं फुडलीं म्हायती मेळटा. आपले सवतीचो मद जिरोवपाखातीर तिणें तिचेर मंत्रिल्ल्या पाळां-मुळांचो उपेग केल्लो (10.145). एका सूक्तांत तिचें तेज प्रगट जालां (10.86). इंद्र आपलेपरस वृषाकपीक चड मान दिता तो पळोवन ती तिडकता. मनशावरीच देवाच्या कुटुंबांत लेगीत झगडीं चलतात, हें त्या सुक्तावेल्यान समजता.
इंद्रणीक अखंड सवाशीण मानल्या. देखून, लग्नावेळार खास करून साकरपुड्यावेळार व्हंकलांनी तिची पूजा करपाची चाल कांयकडेन चलता. विदर्भांत इंद्राणीचें मंदीर आसा. थंय रुक्मिणी तिची पुजा करपाक गेल्ली अशें म्हण्टात. विदर्भांत इंद्र-इंद्राणी कांय लोकांचें कुलदैवत आसा. ओरिसांत इंद्राणीची एक व्हड मूर्त मेळ्ळ्या.
-कों.वि.सं.मं.
इंफाळ: आदल्या मणिपूर संस्थानाची आनी आतांच्या मणिपूर राज्याची ही राजधानी. इंफाळ आनी नंबुल न्हंयांमदल्या एका सुंदर देगणांत, समुद्रथरासावन सुमार 800 मी. उंचायेचेर हें शार वसलां.
दाट गांवगिरे वस्तीच्या मदीं आशिल्ल्या ह्या थळाक नामना मेळ्ळी, ती थंयच्या थळाव्या राजाच्या किल्ल्यान. पूण 1891 वर्सा जेन्ना हांगा ब्रिटिशांनी आपले राज्य वसयलें तेन्नाच तांकां नगराचें रूप मेळ्ळें. विस्तार 240 50’ उत्तर 930 59 उदेंत, लोकसंख्या: 10,0,366 (1971). मणिपूर राज्याचें हें एक संस्कृतीक आनी वेपारी केंद्र. हांगाच्या कलाकुसरीच्या वस्तूंक आनी हातमागावेल्या कपड्यांक नामना आसा. मणिपुरी नृत्यकलेचें हें मूळपीठ समजतात. तशेंच ‘पोलो’ खेळाचें हें
